İran Merkezi Bölgesi Türklerinde Ağaç Kültü

Yıl 2023, Cilt: 16 Sayı: 41, 123 - 140, 16.03.2023

Faruk Gün , İhsan Kasımhani

https://doi.org/10.12981/mahder.1225908

Öz

Türk kültürü ve eski Türk inanışında tabiat kültleri içinde bulunan ve Orhun Abidelerinde kutsal yer su şeklinde geçen ağaç, kutsalların mekânı olması, evrenin merkezinde bulunması ve Türeyiş efsanelerine konu edilmesi nedenleriyle geçmişten günümüze Türk kültüründe önemli bir öge olarak varlığını sürdürmüştür. Ağaç kültü, sadece Türk inanç sistemi ile Türk mitolojisindeki hususlarıyla değil, ölümsüzlüğü ve yeniden doğuşu simgelemesi, verimli oluşu ve kutsallığı yönleriyle insanlar üzerinde psikolojik tesirler bırakmıştır. Söz konusu etki, çeşitli memoratlar yoluyla günümüze de aktarılmıştır. Bu sebeple Türk coğrafyalarında olduğu gibi İran sahası Merkezi bölgesindeki Türkler arasında da uygulanan ritüel ve pratiklerle kült olma özelliğini sürdürmüştür. Araştırmada Merkezi bölgesindeki ağaç kültünün Türk inanç dünyasındaki yeri üzerinde durulduktan sonra kutsal ağaçlar etrafında oluşan uygulama ve pratikler ile geçmişten günümüze kutsal kabul edilen ağaçlar ele alınacaktır. Araştırmada kullanılan veriler, 2019 yılında bölgedeki sözlü kaynaklardan toplanan folklorik malzemelerden oluşmaktadır. Araştırma, Merkezi bölgesinde hem önceki yıllarda varlığını belli bir süre korumuş ancak çeşitli nedenlerden dolayı kesilmiş, yakılmış ağaçlarla hem de bölgede hâlâ varlığını sürdüren ağaçlarla sınırlandırılmıştır. Bölgenin ağaç kültüyle ilgili güncel bir bilginin bulunmaması, Merkezi bölgesinde konuyla ilgili bütüncül bir çalışmanın zaruretini doğurmuştur. Araştırma neticesinde Merkezi bölgesindeki Türkler arasında varlığını koruyan ağaç kültünün farklı Türk coğrafyalarındaki ağaç kültleri ile gerek fikrî yönde gerekse de pratik ve uygulamalar noktasında benzerlikler taşıdığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İran, Merkezi, Türk, Kült, Ağaç, Iran, Central, Turk, Cult, Tree

Tree Cult Among The Turks of The Merkezi Regıon of Iran

Öz

Tree has remained a significant element of Turkish culture from the past to the present because it is the place of holiness, the center of the universe, and the subject of the myths of Derivation in Turkish culture and ancient Turkish beliefs. It is also mentioned in the Orkhon Monuments as a sacred land and sacred water. The cult of tree has left psychological effects on people not only with its aspects in the Turkish belief system and Turkish mythology but also with its symbolism of immortality and rebirth, fertility, and sacredness. This influence has been transferred to the present day through various memorials. For this reason, tree has been a cult with rituals and practices applied by the Turks in the Central region of the Iranian field as well as in the Turkish territories. The research will focus on the place of the tree cult in the Turkish belief world in the Central region, and then the beliefs and practices around sacred trees and the trees that are considered to be holy from the past to the present will be discussed. The data used in the research consists of folkloric materials collected from oral sources in the region in 2019. The study is limited to both the trees in the Central region that had existed for a certain period of time in the previous years but were cut down or burned for various reasons and the trees that still exist in the region. Lack of recent information on the tree cult of the region has created the necessity for a comprehensive study on the subject in the Central region. As a result of this research, it has been revealed that the tree cult that preserves its existence among the Turks in the Central region has similarities with the tree cults in other Turkish territories both in terms of ideas and practices.

Anahtar Kelimeler

Iran, Central, Turk, Cult, Tree

Kaynakça

• Çobanoğlu, Ö. (2003). Türk halk kültüründe memoratlar ve halk inançları. Ankara: Akçağ.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk mitolojisinin anahatları. İstanbul: Kabalcı.
• Dehhoda, A. E. (1377/1998). Logetname-ye dehhoda. Tehran: Moessese-ye Enteşarat ve Çap-e Daneşgah-e Tehran.
• Eliade, M. (1991). Kutsal ve dindışı. (çev.: M. Ali Kılıçbay), Ankara: Gece.
• Eliade, M. (2005). Dinler tarihi (inançlar ve ibadetlerin morfolojisi). (çev.: Mustafa Ünal), Konya: Serhat.
• Ergun, P. (2004). Türk kültüründe ağaç kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Ergun, P. (2010). Türk kültüründe ruhlar ve orman kültü. Millî Folklor, 87, 113-121.
• Fariyabi, Y. - Bersem, M. - Emiranipur, M. (1397/2018). Berresi-ye sahtar-e ayini ve esatiri-ye gademgah der Ciruft. Mecelle-ye Motaleat-e İrani, 33, 215-233.
• Frazer, J. G. (2004a). Altın dal büyü ve din üzerine bir çalışma. (çev.: Mehmet H. Doğan), İstanbul: Yapı Kredi.
• Frazer, J. G. (2004b). Altın dal dinin ve folklorun kökleri I. (çev.: Mehmet H. Doğan), İstanbul: Payel.
• Güngör, H. (2007). Geleneksel Türk dininden Anadolu’ya taşınanlar, Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni, 1-6.
• İnan, A. (1952). Müslüman Türklerde Şamanizm kalıntıları. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, IV, 19-30.
• İnan, A. (1962a). Hurâfeler ve menşeleri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.