KIRGIZ AĞITLARINDA BİR MİTOLOJİK UNSUR "AT"

Yıl 2023, Cilt: 16 Sayı: 42, 608 - 618, 12.06.2023

Rifat Nergiz

https://doi.org/10.12981/mahder.1219063

Öz

Mitsel öyküleme toplumlardaki bazı sosyal kurumların işleyişini kolaylaştırmaktadır. Bu bağlamda, her millete ait çeşitli mitler vardır ve bunlar ait oldukları toplumun en gizli insanî arzularını yansıtmakta olup mevcut oldukları kültürün yaşam tarzları ve inanışlarıyla bağlantılıdırlar. Buradan hareketle mitler, ilkel kültürleri açıklamakta olduğu kadar büyük medeniyetleri ve dinleri açıklamak için de önemlidir. Mitlerdeki her olay rast gele ve muğlak bir şekilde ortaya çıkmış olup bu durum onları gerçekliği yadsınamaz tarihî vakalardan ayıran en büyük özelliktir. Bunun yanı sıra bazı tarihî vakalar ve mitlerin birbiriyle benzerliği de söz konusu olmakla birlikte mitlerde anlatılanlar tarihî olaylardan arta kalanlardan ve abartılardan ibarettir. Kırgızlar da en eski Türk etnonimlerden biridir ve zengin bir sözlü kültüre sahiplerdir. Sözlü türler içerisinden ağıtın en eski sözlü edebiyat ürünü olduğu düşünülmektedir. Bunun içindir ki Kırgız ağıtları içerisinde bazı unsurların açıklaması sadece mitoloji yoluyla olabilmektedir. Kırgız ağıtlarında geçen Allah ve sahip anlamına gelen "ege" kelimesi buna misal olarak verilebilir. Kırgız ağıtlarında bir diğer mitolojik unsur ise attır. Eski Türk inanışlarında at, Rabbine kurban edilen bir hayvan olarak tanımlanır. Bunun nedeni, at ile gökyüzü arasında bir bağlantı olduğu düşüncesinin yaygın olmasıdır. Ayrıca bu hayvanın gökten indiği ve cennetle etkileşime girdiği düşüncesi tarih öncesinde yaygın bir inanıştır. "At insanın kanadıdır." atasözü bile Kırgızların ata yüklediği anlamı göstermeye yetecek niteliktedir. Kırgız tarihindeki ölü gömme ve yuğ törenleri göz önüne alındığında, atın bu atasözünde sadece bir binek hayvanı olarak değil, aynı zamanda "Pegasus" örneğinde olduğu gibi başka bir âleme geçişte önemli bir rol üstlenen olağanüstü bir canlı olarak tasavvur edildiğini söylemek mümkündür. Bu çalışmada Kırgızistan’ın Batken, Toktogul ve Kara-Kulca bölgelerinden görüşme yöntemiyle derlenmiş olunan ağıt örneklerinde mitolojik unsur olarak “at” incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Mit, at, Kırgız, Türk, ağıt

A MYTHOLOGICAL ELEMENT IN KYRGYZ LAMENTS “HORSE”

Öz

Mythical narration facilitates the functioning of some social institutions in societies. In this context, there are various myths belonging to each nation and these reflect the human desires of the societies they belong to and are linked to the lifestyles and beliefs of the culture they exist in. From this point of view, myths are important in explaining primitive cultures as well as great civilizations and religions. Although some events in myths are said to have emerged randomly and ambiguously, there are also similarities between some historical events and myths. Although the stories told in the myths consist of the remnants of historical events and exaggerations, these historical events are also a source of inspiration for many branches of art. Literature is one of these branches of art. For example, it is widely believed that the Kyrgyz Manas Epic emerged from a lament. This epic with its origins in lament contains many mythological elements. The Kyrgyz are one of the oldest Turkish ethnonyms and have a rich oral culture. Since lament is thought to be the oldest oral literature product among oral genres, the explanation of some elements in Kyrgyz laments can only be through mythology. The word "ege" in Kyrgyz laments, meaning God and owner, can be given as an example. Another mythological element in Kyrgyz laments is the horse. In old Turkish beliefs, a horse is defined as an animal sacrificed to its Lord. This is because the idea that there is a connection between the horse and the sky is common. In addition, the idea that this animal descended from the sky and interacted with heaven is a common belief in prehistory. "The horse is the wing of man." even the proverb is enough to show the meaning that the Kyrgyz ascribe to the horse. Considering the burial and burial ceremonies in Kyrgyz history, it is possible to say that in this proverb, the horse is conceived not only as a mount, but also as an extraordinary creature that plays an important role in the transition to another realm, as in the example of "Pegasus". In this study, "horse" will be examined as a mythological element in the examples of laments included in the doctoral thesis named "Lament and Lamentation from Past to Present (Batken, Toktogul and Kara-Kulca regions lament samples)" and firstly, the relationship between lament and mythology will be mentioned, then Turks and Horse, Horse and Horse in World and Kyrgyz Literature. Finally, the names of horses in some Kyrgyz laments will be determined and information will be given about the mythological origins of these horses.

Anahtar Kelimeler

Myth, Turkish, Kyrgyz, horse, lament

Kaynakça

• Aça, M. (2002). Kazak Türklerinin destanları ve destancılık geleneği. Konya: Kömen Yayınları.
• Aça, M. (2016). Halk bilimi el kitabı. Konya: Kömеn Yayınları.
• And, M. (1962). Dionisos ve Anadolu köylüsü. İstanbul: Elif Yayınları.
• Akmataliev, A. vd (2016). Manas entsiklopediyası, C. 1, Bişkek: “kut-Ber”.
• Akmataliev, A. vd (2002). Koşoktor el adаbiyatı sеriyasının 21-tоmu. Bişkek.
• Akmoldoyeva, B. B. (1989), Konevodstvo v sisteme traditsyonnogo hozyaystva Kirgizov (Konets XIX-naçalo XX vv.). Frunze.
• Arıkoğlu, E. vd. (2017). Kırgızca-Türkçe sözlük II. Cilt (K-Z). Bişkek.
• Belek, K. (2008). Kırgızlarda at ve at kültürü. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Bеkmuhаmеdоvа, N. H. (1997). Еvоlyutsiya cеnskih оbrаzоv еpоsа “Mаnаs”. Gоs. Dir. pо Prоpagandе epоsa “Manas”. Bişkek.
• Çınar, A. A. (1993), Türklerde at ve atçılık. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çufadar, N. (2019). Köroğlu destanı’nda atın mitolojik göstergeleri. Rumeli Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 5, 215-226.
• Çoruhlu, Y. (1998). Türk mitolojisinin ABC'si. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Elçin, Ş. (1995), Türklerde atın armağan olması. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık, (ed. E. Gürsoy-Naskali), 160-164, İstanbul: Türkiye Jokey Kulübü.
• Dağı, F. (2020). Türkistan kam/şamanlarından Anadolu halay başlarına. Journal of Humanities and Tourism Research, 10 (4), 1027-1045.
• Gürçay, S. (2019). Mitolojilerde uçan at motifi üzerine karşılaştırmalı bir çalışma. Aydın Türklük Bilgisi, 5(1), 37-54.
• İsayev K.- Şertsyu, İ. A. (2005) Kırgızkie skazaniya, Bişkek: Arhi.
• Kafesoğlu, İ. (1989). Türk milli kültürü. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (1991). At'. TDV İslam Ansiklopedisi, C. IV, 26-28, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Karadavut, Z. (2010). Kırgız masallarında mitolojik unsurlar. Millî Folklor, 11(85), 71-80.
• Оmurаliеvа, C. (2019). Classificatiоn of war hоrsеs in thе epic “Manas” in accоrdancе with thеir imagеs and thеir artistic functiоn (basеd оn vеrsiоns by S. Оrоzbakоv, M. Musulmankulоv, B. Sazanоv and Sh. Rysmеndееv). Vеstnik Bişkеkskоgо Gumаnitаrnоgо Univеrsitеtа, 1, 47-50.
• Orozbak Uulu, S. (2017). Manas destanı. İstanbul.
• Propp, V. (1985). Masalın biçimbilimi. (çev.: Mehmet Rifat-Sema Rifat), İstanbul: Bilim/Felsefe/Sanat Yayınları.
• Nergiz, R. (2002). Geçmişten günümüze ağıt ve ağıtçılar (Batken, Toktogul, Kara-Kulca bölgeleri ağıtları örneklerinde). Bişkek: Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Roux, J. P. (2011). Eski Türk mitolojisi. Ankara: Bilge Su.
• Stеpаnоvа, T. M.-Аlеntеvа, M. А. (2005). О sооtnоşеnii kоntsеptоv mifоlоgiya i fоlklоr. Fоlklоr v kоntеkstе sоvrеmеnnоy kulturı. 168-171, Yudinskiе çtеniya.
• Titоvа, V. N. (2014). Litеrаturа i mifоlоgiya, fоlklоr. Litеrаturа v mеnyayuşçеmsya mirе, 15.
• Tоzıyakоvа, Е. А. –vd. (2020). Kоn bаtırа v strukturе kоntsеptа “аltаy-kici”/аltаеts: Nа mаtеriаlе mifоlоgii, fоlklоrа, еpоsа i litеrаturı. Mir nаuki, kulturı, оbrаzоvаniya, 5 (84), 370-372.
• Turan, O. (2004). Oniki hayvanlı Tük takvimi, Ötüken Neşriyat.
• Urmambetov O. (1997). Coodarbeşim: Epos. Skazitel. Bişkek.
• Yeşildal, Ü. Y. (2015). Er Töştük destanı (inceleme-metin). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Yardım, A. (1994). “Düldül”. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 10, 20, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.