TÜRKLERDE GEÇİŞ DÖNEMİ RİTÜELLERİNDE AK/BEYAZ RENK SEMBOLİZMİ ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA

Yıl 2023, Cilt: 16 Sayı: 42, 588 - 607, 12.06.2023

Berna Özpınar

https://doi.org/10.12981/mahder.1263928

Öz

Doğum, evlilik ve ölüm başta olmak üzere yaşamdaki önemli dönüm noktaları “geçiş dönemi” olarak adlandırılır. İnsan ve toplum için bir eşik sayılan ve temelinde “yeniden doğuş” düşüncesi bulunan bu aşamalarda, kutsal olan ile bağlantı kurularak kut alınmaya ve olumlu bir başlangıç yapılmaya çalışılmaktadır. Türkler ayrıcalıklı görülen bu zamanlarda, kökenleri arkaik düşüncelere dayanan kutlama, törenler düzenleyip ritüeller yapar. “Yeniden doğuş” düşüncesine temellenen geçiş dönemi kutlama, tören ve ritüellerine gerek biçimleri ve yapıldığı maddeler gerekse renkleri ile bu düşünceyi simgeleyen eşya ve nesneler de dahil edilmektedir. Türklerde baş renk olarak bilinen ak/beyaz renk, daima doğaya ait, saf, arınmış ve temiz olma, yücelik anlamları ile bilinmekte ve kutsal olanla ilişkilendirilmektedir. Bu nedenle özellikle doğum, evlilik ve ölüm olmak üzere geçiş dönemi kutlama, tören ve ritüellerinde ak/beyaz renkteki nesneler ve eşyalar tercih edilmekte, bunlar en önemsenen an ve durumlarda belirmektedir. Bu çalışmada ak/beyaz rengin Türk dünya görüşlerindeki yeri ve anlamı incelenecek ve bu renkteki nesne ve eşyaların geçiş dönemi ritüellerinde nasıl ve ne amaçla kullanıldığı belirlenmeye çalışılacaktır. Konuyla bağlantılı olarak Türk anlatılarının bölümlerinden ilgili örnekler verilerek, rengin Türk mitolojisinde ne şekilde yer aldığı tespit edilecektir.

Anahtar Kelimeler

geçiş dönemi ritüelleri, yeniden doğuş, ak/beyaz renk, sembol, Türk mitolojisi

A STUDY ON THE SYMBOLISM OF WHITE COLOR IN TURKISH RITUALS OF TRANSITIONAL PERIODS

Öz

Important turning points in life, especially birth, marriage and death, are called "transition period". In these periods, which are considered a threshold for both individuals and society and based on the idea of "rebirth", it is tried to be blessed by establishing a connection with the divine and to make a positive start. In these special times, Turks hold celebrations, ceremonies and rituals based on archaic ideas. Celebrations, ceremonies and rituals of the transitional periods based on the idea of "rebirth", include items and objects that symbolize this thought with their forms and materials as well as their colors. The primary color in the Turks, the white color, is always known with the meanings of being natural, pure, purified and clean, sublime and associated with the divine. For this reason, white colored items and objects are preferred in the celebrations, ceremonies and rituals of the transitional periods, especially birth, marriage and death, and these appear at the most important moments and situations. In this study, the place and significance of the color white in Turkish worldviews will be examined through examples from different geographies, and how and for what purpose objects and items of this color are used in rituals of the transitional period will be determined. In connection with the topic, examples will be given from relevant sections of Turkish narratives, conveying how this color is involved in transitional periods in mythology. The study is important in clearly stating that the idea of the transitional periods that express rebirth in Turks is identical, which is also supported through objects and items of white color used during these periods.

Anahtar Kelimeler

Rituals of Transitional Periods, Rebirth, White Color, Symbols, Turkish Mythology

Kaynakça

• Aktaş, E. (2011). Hakas destanları III- Han Orba. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• And, M. (2012). 16. yüzyılda İstanbul. kent- saray- günlük yaşam. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Artun, E. (1993). Tekirdağ âdetlerinden “Bocuk Gecesi ve Sedenka”. Türk Kültürü Araştırmaları, Prof. Dr. Şükrü Elçin Armağanı. Ankara: 29/1-2, 34-51.
• Artun, E. (1994). “Ritüel kökenli Trakya ve Balkan köy seyirlik oyunlarında “ölme-dirilme, kız kaçırma” motifleri”. Motif Dergisi, 3 (22), 25-30. Ankara: Feryal Matbaacılık.
• Cumaniyazova, M. (1999). “Ensi, kapılık, germeç” Türkmen evinin bezeği”, (akt. Yusuf Akgül), Erdem, Halı Özel Sayısı-1, 10 (28), 79-85. Ankara: T.C. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi.
• Çay, A. M. (1990). Hıdırellez “kültür-bahar bayramı”. Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma Dairesi Yayınları.
• Galina, S. (2006). Geçiş ritüellerindeki benzerlikler. (akt.: Kalmamat Kulamşayev). https://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/galina.pdf, (Erişim: 07.06.2021).
• Gökyay, O. Ş. (2000). Dedem Korkudun kitabı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Dilek, İ. (2007). Altay destanları-II, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Diyarbekirli, N. (1972). Hun sanatı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Ekici, M. (2019). “13. Dede Korkut Destanı: “Salur Kazan’ın yedi başlı ejderhayı öldürmesi” boyunu beyan eder hanım hey!”. Milli Folklor, 16 (122), 5-13.
• Eliade, M. (1991). Kutsal ve dindışı. (çev.: Mehmet Ali Kılıçbay). Ankara: Gece.
• Eliade, M. (1994). Ebedi dönüş mitosu. (çev.: Ümit Altuğ) . Ankara: İmge.
• Eliade, M. (2001). Mitlerin özellikleri. (çev.: Sema Rifat). İstanbul: Om.
• Ergun, M. (2006). Şor kahramanlık destanları. Ankara: Akçağ.
• Ergun, M. ve Aça, M. (2004). Tıva kahramanlık destanları-1. Ankara: Akçağ.
• Ergun, M. ve Aça, M. (2005). Tıva kahramanlık destanları-2. Ankara: Akçağ.
• Esin, E. (2001). Türk kozmolojisine giriş. İstanbul: Kabalcı.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm- Materyaller ve araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Karaman, K. (2010). Ritüellerin toplumsal etkileri. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2010 (21), 227-236.
• Lvova, E. L. –vd. Güney Sibirya Türklerinin geleneksel dünya görüşleri-1, Kâinat ve zaman. Nesneler dünyası. (çev.: Metin Ergun). Konya: Kömen.
• Lvova, E. L. –vd. (2013). Güney Sibirya Türklerinin geleneksel dünya görüşleri-2, İnsan ve toplum (çev.: Metin Ergun), Konya: Kömen.
• Lvova, E. L. –vd. (2013). Güney Sibirya Türklerinin geleneksel dünya görüşleri-3, Simge ve ritüel (çev.: Metin Ergun), Konya: Kömen.
• Murat, S. (2008). 18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı-Türk kent düğünü. Evet-Ja ich Will, 19. Yüzyıldan Bugüne Alman ve Türk Düğün Kültürü ve Düğün Kıyafetleri- İki Kültürün Buluşması Sergi Kataloğu, 152-154.
• Killi Yılmaz, G. (2013). Hakas destanları-4 Altın Taycı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (1993). Türk mitolojisi- I. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi- II. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ögel, B. (2000). Türk kültür tarihine giriş-6, Türklerde tuğ ve bayrak (Hunlardan Osmanlılara). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
• Ölmez, F. N. (2003). Doğal boyalardan ve pigmentlerden elde edilen renklere ilişkin Latince terimler. Standart, Kasım, 503, 46-51.
• Ölmez, F. N. (2010). Tekstillerde renkler üzerine alegorik bir değerlendirme. Türk Sanatları Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 17-24.
• Özdemir, T. (2005). “Tasarımda renk seçimini etkileyen kriterler”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14 (2), 391-402.
• Özpınar, B. (2023). Güney Sibirya Türk destanlarında mekân ve zaman sembolizmi. İstanbul: T.C. İstanbul Kültür Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Doktora tezi.
• Rzasoy, S. (2020). “Kitabi-Türkman Lisani” Oğuznamesinin transmediativ strukturu ve ritual-mifoloji semantikası. Bakı: Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Folklor İnstitutu.
• Şenel, M. (2017). “Gençliğin adıyla imtihanı”, Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 1 (1), 72-84.
• Van Gennep, A. (2022). Geçiş ritleri. Tabular, batıl inançlar, büyüler, ayinler ve törenler. (çev. Oylum Bülbül Beşler). İstanbul: Nora Kitap.
• Yeşil, Y. (2012). Türk dünyasında geçiş dönemi ritüelleri ve bu ritüellerde icra edilen türler. Ankara: T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı, Doktora Tezi.
• Ziya Gökalp (1976). Türk medeniyeti tarihi. Kültür Bakanlığı.