THE KOMUZ (KOPUZ) AS A MEMORY ELEMENT IN KYRGYZ LITERATURE

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 45, 47 - 69, 18.03.2024

Ayşe Şener

https://doi.org/10.12981/mahder.1376322

Öz

Memory, the capacity to retain and recall past events in an individual's mind, operates on both an individual and collective level. The perpetuation of images and experiences from the past through various practices unveils a structure that activates cultural continuity, subsequently influencing societal awareness. This structure, which enhances group identity, essentially brings to light the interplay between memory and written records. Memory elements that shape the past and construct the future are preserved through literary works. In this context, the kopuz, a foundational descriptor of Turkish culture and identity, and a shared value in the Turkic world, integrates seamlessly into the national discourse of Kyrgyz writers across diverse genres such as poetry, novels, stories, and theater. It serves as a memory element that establishes and maintains both individual and societal temporal continuity. During Kyrgyzstan's Soviet era, the incorporation of cultural elements in Kyrgyz literature played a role in societal remembrance, forming a function that established a collective "We" identity under the guidance of the socialist regime. Post-independence Kyrgyz literature continues this trend. This article investigates the utilization of the kopuz as a memory element in Kyrgyz literature through a representative sampling of poetry, novels, stories, and theatrical works. The literary works addressing and highlighting the kopuz are observed to function as environments for preservation and storage, facilitating the connection of society with the past through the cultural codes and memory elements they contain. Furthermore, these works contribute to an individual's interpretation of memories and the future, encompassing functions of encoding, storing, recalling, and preventing forgetting.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyz literature, memory, forgetfulness, remembrance, Komuz (Kopuz).

KIRGIZ EDEBİYATINDA BELLEK ÖGESİ OLARAK KOMUZ (KOPUZ)

Öz

Geçmişi zihinde saklama ve yeniden canlandırma yetisi olan bellek, bireysel bir hatırlama olmakla birlikte kolektif bir işleve de sahiptir. Geçmişe ait imgelerin ve deneyimlerin uygulayımlarla devam etmesi kültürel sürekliliği ve buna bağlı olarak toplumsal bilinci aktive eden bir yapıyı ortaya çıkarır. Grup kimliğini ve aidiyetini güçlendiren bu yapı, özünde bellek ve yazılı kayıt arasındaki ilişkiyi görünür kılmaktadır. Geçmişi kurgulayan ve geleceği inşa eden bellek unsurları, edebî eserler aracılığıyla muhafaza edilmektedir. Bu bağlamda Türk kültürünün ve kimliğinin temel tanımlayıcılarından ve Türk dünyasının ortak değerlerinden biri olan kopuz, birey ve toplumun zamansal devamlılığını kuran ve koruyan bir bellek ögesi olarak Kırgız edebiyatında şiir, roman, hikâye ve tiyatro olmak üzere pek çok türde yazılmış eserlerde yazarların millî söyleminin bir parçası olmuştur. Kırgızistan’ın Sovyetler Birliği’ne bağlı olduğu dönemde sosyalist rejiminin güdümünde kalan Kırgız edebiyatında kültürel unsurların işlenmesi bir bakıma toplumsal hatırlamayı sağlayan ve “Biz” kimliğini kuran bir işlev taşımaktadır. Bahsedilen durumun bağımsızlık sonrası Kırgız edebiyatında devam ettiği görülmektedir. Bu makale, Kırgız edebiyatında şiir, roman, hikâye ve tiyatro eserlerinden temsili bir örneklem ekseninde kopuzun bellek ögesi olarak kullanımını ele almaktadır. Buna göre kopuzun ele alındığı ve vurgulandığı edebî eserlerin koruma ve saklama ortamı olduğu ve bünyesinde barındırdığı kültürel kodların ve bellek ögelerinin toplumun geçmiş ile bağlantı kurmasını sağladığı görülmüştür. Ayrıca bireyin anı ve geleceği anlamlandırmasına katkı sağladığı ve kodlama, depolama, çağırma işlevleri ile unutmayı engelleyen bir işleve sahip olduğu belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kırgız edebiyatı, bellek, unutma, hatırlama, komuz (kopuz).

Kaynakça

• Akın, B. (2018). Kültürel bellek ve müzik. Eurasian Journal of Music and Dance, 13, 101-117.
• Artıkbayev, K. (2013). XX. yüzyıl Kırgız edebiyatı tarihi. (akt.: Mayramgül Dıykanbay), Ankara: Bengü. Assmann, J. (2015). Kültürel bellek eski yüksek kültürlerde yazı, hatırlama ve politik kimlik. (çev.: Ayşe Tekin), İstanbul: Ayrıntı.
• Avcu, İ. (2019). Bellek, travma ve edebiyat. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 63, 627-646.
• Aytmatov, C. (1993). Elveda Gülsarı. (çev.: Mehmet Özgük), İstanbul: Cem.
• Bayat, F. (2006). Ana hatlarıyla Türk şamanlığı. İstanbul: Ötüken.
• Bergson, H. (2007). Madde ve bellek. (çev.: Işık Ergüden), Ankara: Dost.
• Beşirli, H. (2015). Bağımsızlık sonrası Kırgız kimliğinin inşasında Manas ve Manas Destanı’nın simgeselliği. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 22, 29-46.
• Bökönbayev, C. (2015). Okurmandın kitep tekçesi seriyası. V. Tom, (hzl.: A. Akmataliyev - E. Sardarbekova), Bişkek: İmak-Ofset.
• Bököşov, C. (2022). Komuz küüsün filosofiyalık taldoonun ayrım maseleleri. Vestnik Kırgızskogo Gosudarstvennogo Universiteta İmeni İ. Arabayeva, 3, 48-52.
• Cakiyev, B. (2016). Yaydan çıkan nağmeler. Ankara: Türksoy.
• Cebeci, O. (2013). Metafor ve şiir dilinin yapısal özellikleri. İstanbul: İthaki.
• Connerton, P. (2014). Toplumlar nasıl anımsar?. (çev.: Alâaddin Şenel), İstanbul: Ayrıntı.
• Çeribaş, M. (2012). Sovyetler Birliği döneminde Kırgızistan’da folklor çalışmalarında ideolojik yaklaşımlar: Er Soltonoy Destanı örneği. Turkish Studies, 7(1), 753-780.
• Danikeyev, Ö. (2021). Kızın sırrı. (akt.: Emrah Altıok), Ankara: Bengü.
• Dıykanbayeva, A. (2004). Kırgız efsaneleri üzerine bir araştırma. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Draaisma, D. (2014). Bellek metaforları. İstanbul: Metis.
• Duman, B. G. (2019). Geleneksel tiyatrodan çağdaş tiyatroya Kırgız tiyatrosu. International Journal of Language Academy, 7(4), 1-8.
• Efe, A. (2019). Modern Kırgız şiirinde kopuz. Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Eliade, M. (1999). Şamanizm. (çev.: İsmet Birkan), Ankara: İmge.
• Feyzioğlu, N. (2006). Türk dünyasında ve Anadolu’da kopuz. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 31, 233-245.
• Göher, F. (2022). Manas Destanı’nda Irçı Oğul ve görevleri. Bilig, 101, 115-134.
• Halbwachs, M. (2023). Kolektif bellek. (çev.: Zuhal Karagöz), İstanbul: Pinhan.
• Kaimov, K. (1961). Atay. Frunze: Kırgız Mamlekettik.
• Kasımbekov, T. (1990). Kelkel. Frunze: Mektep.
• Kasımbekov, T. (2003). Kırılan kılıç (Han Sarayı). (akt.: İbrahim Atabey - Saadettin Koç), Ankara: Yargı.
• Kiyat, A. (2023). Kırgız toplumunda aksakal. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 12(3). 957-967.
• Kiyat, A. - Şener, A. (2021). Kırgızistan’da toplumsal belleğin inşasında geleneğin kurgulanması: Sıngan Kılıç örneği. Kırgızistan Araştırmaları 2020, (ed.: Cengiz Buyar), 11-48, Bişkek: BYR.
• Köprülü, F. (1966). Türk edebiyatının menşei. Edebiyat Araştırmaları I, 49-130, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Köse, S. (2021). Ritüel bellek. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 14 (33), 57-70.
• Küçükebe, D. H. (2016). Türk kültüründe çalgıların ortaya çıkışı ile ilgili efsaneler. EÜ Devlet Türk Musikisi Konservatuvarı Dergisi, 9, 51-62.
• Mamazirova, M. (2010). Tur, uluu curt. Bişkek: Turar.
• Minavarkızı, A. P. -Turan, F. A. (2016). Türk halklarının holklorunda müzik aletleri ve onlarla ilgili mitik anlatılar. Bilig, 78, 309-326.
• Musayeva, V. - Asanakunov, T. (2012). Kırgız adabiyatının antologiyası, poemalar ırlar. 8. Tom, Bişkek: Kırgız Entsiklopediyası Başkı Redaktsiyası.
• Osmonov, A. (2015). Ben, şairi Kırgızın. Ankara: Türksoy.
• Özensel, E. (2024). Kırgız toplumunda bir kurum olarak aksakallar. İnsan ve Toplum, 14(1), 24-45.
• Reichl, K. (2002). Türk boylarının destanları. (çev.: Metin Ekici), Ankara: TDK.
• Ricoeur, P. (2020). Hafıza, tarih, unutuş. (çev.: Mehmet Emin Özcan), İstanbul: Metis.
• Sarlo, B. (2012). Geçmiş zaman. (çev.: Peral Bayaz Charum, Deniz Ekinci), İstanbul: Metis.
• Söylemez, O. - Aşlar, H. (2009). Çağdaş Kırgız hikâyeleri antolojisi. Erzurum: Salkımsöğüt.
• Şener, A. (2022). Sovyet dönemi Kırgız romanında ideolojik tipler. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensititüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Tunç, G. (2020). Şiir ve bellek. İstanbul: Ötüken.
• Turusbekov, C. (2015). Okurmandın kitep tekçesi seriyası. X. Tom, (hzl.: Aida Cakıpbekova), Bişkek: İmak-Ofset.
• Ümötaliyev, T. (1971). Çıgarmalarının eki tomduk cıynagı. 10. Tom, Frunze: Kırgızstan Basması.
• Whitehead, A. (2008). Memory. London: Routledge.
• Wulf, C. (2009). Tarihsel kültürel antropoloji, (çev.: Özgür Dünya Sarısoy), Ankara: Dipnot Yayınları.
• Yaman, H. (2021). İnsan neden unutur? Düşünsel bir figür olarak unutma sorunsalı. Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 31, 613-630.