THE CONCEPT OF "BILIG" IN DIIVANU LUGATI'T-TURK

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: Özel Sayı, 38 - 45, 04.09.2024

Dilaver Düzgün , Bilgi Tomo

https://doi.org/10.12981/mahder.1510444

Öz

Divanü Lügati’t Türk, which contains a lot of information about the social life of Turk of a thousand years ago, is an important work that needs to be studied a lot. Studies on work are important in terms of understanding Turkish language, culture and history and transferring them to the future generations. The aim of this study is to determine the meaning of the word bilig in the work and the conceptual framework which it gained in the period when the work was written. The concept of bilig is given in different places in the form of a bullet point explanations in the Divanü Lügati’t Türk and it is translated into Arabic with the meanings of wisdom, reason and intellect. Apart from these, the bare or inflected form of the word bilig is used in 24 different sentences, phrases or lines. In the sample uses, the word bilig is used with the meanings of propriety, virtue, caution and honour besides wisdom, reason and intellect. This wide range of meanings of the word reflects the differences and the richness of meanings in daily language among the Turkish tribes that Kâşgarlı Mahmud researched and collected. The Arabic equivalents given to bilig in the Divan show that the word is always used to express superior values. For this reason, being bilig is constantly recommended, the condition that does not contain bilig is presented something to be avoided.

Anahtar Kelimeler

Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lügati’t Türk, bilig, Turkish culture, Turkish Language

DİVANÜ LÜGATİ’T-TÜRK’TE “BİLİG” KAVRAMI

Öz

Bin yıl öncesinin Türk toplum hayatı ile ilgili birçok bilgiye yer veren Divanü Lügati’t-Türk, üzerinde çok çalışılması gereken önemli bir eserdir. Eser üzerinde yapılacak çalışmalar Türk dilini, kültürünü ve tarihini anlamak ve gelecek kuşaklara aktarmak bakımından önemlidir. Bu çalışma, söz konusu eserde bilig kelimesinin anlamı ve eserin yazıldığı dönemde kazandığı kavramsal çerçeveyi belirlemeyi amaçlamaktadır. Divanü Lügati’t-Türk’te bilig kavramı üç ayrı yerde madde başı açıklaması şeklinde verilmiş, ilim, hikmet ve akıl anlamlarıyla Arapçaya çevrilmiştir. Bunlardan başka bilig kelimesinin yalın veya çekimli hali 24 ayrı cümle, kelime grubu veya dizede kullanılmıştır. Örnek kullanımlarda bilig kelimesi akıl, ilim ve hikmetten başka edep, fazilet, tedbir ve izzet anlamlarıyla da kullanılmıştır. Kelimenin anlam yelpazesindeki bu genişlik, Kâşgarlı Mahmud’un araştırma ve derleme yaptığı Türk boyları arasında günlük dildeki anlam farklılıklarını ve zenginliğini yansıtmaktadır. Divan’da bilig’e verilen Arapça karşılıklar, kelimenin daima üstün değerleri ifade etmekte kullanıldığını göstermektedir. Bu nedenle biligli olmak sürekli tavsiye edilirken biligsizlik, kaçınılması önerilen bir özellik olarak sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lügati’t-Türk, bilig, Türk kültürü, Türk dili

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. (2019). Binyıl önce binyıl sonra Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lügati’t-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Altaylı, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi sözlüğü. C. I, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Bolay, S. H. (1989). Akıl. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 2, 238-242, İstanbul: TDV Yayınları.
• Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi. (1985-1986). (çev.: Besim Atalay), 4 cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kanar, M. (2018). Eski Anadolu Türkçesi sözlüğü, İstanbul: Say.
• Kâşgarlı Mahmud. (2005). Dîvânü Lügâti’t-Türk. (çev.: Seçkin Erdi - Serap Tuğba Yurteser), İstanbul: Kabalcı.
• Kâşgarlı Mahmud. (2017). Dîvanu Lugâti’t-Türk (inceleme-tıpkıbasım). (hzl.: Mustafa S. Kaçalin), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu.
• Kâşgarlı Mahmud. (2020). Dîvânu Lugâti’t-Türk/giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. (hzl.: Ahmet b. Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Mahmud bin el-Hüseyn bin Muhammed el-Kâşgari. (1915-1917). Kitabu Divani Lügati’t-Türk, (hzl.: Kilisli Ahmed Rifat bin Abdülkerim), 3 cilt. [I-II:1333 (1915), III: 1335 (1917)]
• Mahmûd el-Kâşgarî. (2021). Dîvânu Lügâti’t-Turk/Türk dilleri derlemesi. (çev.: Mustafa S. Kaçalin; hzl.: Mehmet Ölmez), İstanbul: Kabalcı.
• Paçacıoğlu, B. (2016). VII-XVI. yüzyıllar arasında Türkçenin sözcük dağarcığı. İstanbul: Kesit.
• Şemseddin Sami. (1901). Kamus-ı Türki. (Sahip ve naşiri: Ahmet Cevdet), İstanbul.
• Tulum, M. (2011). XVII. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Yavuz, Y. Ş. (1989). Akıl. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 2, 242-246, İstanbul: TDV Yayınları.