AN ANALYSIS OF THE SOUND HARMONIES OF THE BOOK "SAAT-NAME" WRITTEN IN TARANCHI DIALECT

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 46, 727 - 752, 23.06.2024

Fatih Çelik

https://doi.org/10.12981/mahder.1433220

Öz

The Uyghur Turks, the majority of whom live in East Turkestan, have been in constant struggle with the Chinese in this region since ancient times. They have fought for independence against the Chinese, establishing principalities and khanates at certain periods. However, the oppression and pressure from China continue to this day. The Taranji Turks, a branch of the Uyghurs, settled in the Ili Valley, won the struggle against the Chinese, and established the Taranji Principality in 1864. However, they faced a brief period of Russian occupation in the region. After a short-lived Russian occupation, the Chinese reoccupied the region.
The Uyghur Turks, who were highly advanced in national and cultural development, left many works in the Taranji dialect during that period. One of these works is the Sa'at-name, which we have examined. The work named Saat-name, written in the Taranji dialect of Uyghur Turkish by Kurban Niyaz, was discovered by N. Katanov and its Russian translation was published on April 9, 1897. In Katanov's work, no language analysis or transcription of the work was performed.
In this study, the transcription and translation of the work named Sa'at-name were carried out, and then the vowel harmony in the work was examined. Starting from the text, the study first determined the front-back vowel harmony, then the rounded-unrounded vowel harmony, and finally the consonant harmony in the Taranji dialect. The original text, transcription, and translation of a part of the work are provided in the continuation of the study.

Anahtar Kelimeler

Uyghur Turks, Taranji dialect, Vowel Harmony, dialects

TARANÇI AĞZINDA YAZILMIŞ SAAT-NAME ESERİNİN SES UYUMLARI YÖNÜNDEN İNCELEMESİ

Öz

Çoğunluğunun Doğu Türkistan’da yaşadığı Uygur Türkleri çok eski tarihlerden bu yana bu bölgede Çinliler ile mücadele halinde olmuştur. Çinlilere karşı sürekli bir bağımsızlık mücadelesi verilmiş, bazı dönemlerde beylikler, hanlıklar kurmuştur. Fakat günümüzde tekrar Çin zulmü ve baskısı devam etmektedir. Uygurların bir kolu olan Tarançı Türkleri İli havzasına yerleşmişler, burada Çinliler ile girdikleri mücadeleyi kazanmışlar ve 1864 yılında Tarançı Beyliğini kurmuşlardır. Fakat bölgede mücadele devam etmiş kısa bir süre sonra Rusların işgaliyle karşılaşmışlar. Rusların bölgede kısa süren işgalinin ardından bu bölgeyi tekrar Çinliler işgal etmiştir.
Milli ve medeni gelişmede çok ileri olan Uygur Türkleri o dönemde de Tarançı ağzında yazılmış birçok eser bırakmıştır. Bunlardan biri incelediğimiz Sa’at-name isimli bu eserdir. Kurban Niyaz tarafından Uygur Türkçesinin Tarançı ağzı ile yazılan Saat-name isimli eser N. Katanov tarafından bulunarak 9 Nisan 1897 tarihinde Rusça tercümesi yayımlanmıştır. Katanov’un bu çalışmasında, eserin herhangi bir dil incelemesi ve transkripsiyonunu yapmamıştır.
Bu çalışmada Sa’at-name isimli eserin transkripsiyonu ve çevirisi yapılmış ardından eserde geçen ses uyumları üzerinde durulmuştur. Çalışmada metin üzerinden yola çıkılarak ilk olarak kalınlık-incelik uyumu, ikinci olarak düzlük-yuvarlaklık uyumu ve son olarak da ünsüz uyumlarının Tarançı ağzındaki durumu tespit edilmiştir. Çalışmanın devamında orijinal metnin, transkripsiyonun ve çevirinin bir kısmı verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Uygur Türkleri, Tarançı ağzı, Ses Uyumları, lehçeler

Kaynakça

• Buran, Ahmet (2004). Türkçe sá’atnámeler ve Hìbetu'lláh İbni İbráhim'in sá’atnámesi. Jurnal of Turkic Civilization Studies, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, 1, 263-281.
• Coşkun, V. (1998). Yeni Uygur Türkçesinde ses uyumu ve ses olayları. Türk Dünyası Dil Ve Edebiyat Dergisi, 6, 796-807.
• Çınar, M. A. (2017). Uygur asıllı dilbilimci Mirsultan Osmanov ve Lobnor ağzı. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 10, 55-66.
• Çoşkun, M. V. (2017). Özbek Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eckmann J. (2017). Çağatayca el kitabı. (çev.: Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eckmann J. (2017). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar. (hzl. Osman Fikri Sertkaya), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gins, G. (1911). Tarançi i Dungane (oçerki iz pozdki po Semireç’yu). İstoriko Literaturnıy Jurnal, 8, 672-708.
• Kolektif (2002). Kulca. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 26, 354-355, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kononov, A. N. (1982). İstoriya izuçeniya turkskih yazıkov v rossii. Leningrad: Nauka.
• Özbek, N. (2019). Tarançi halk edebiyatından örnekler. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Radloff, W. (1957). Sibirya’dan. (çev.: Ahmet Temir), İstanbul: Maarif Basımevi
• Sarıkaya, M. (1992). İli vilayeti Kulca-Tarancı ağzı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Serebrennikov, B. A. - Gadieva, N. Z. (2018). Türk dillerinin karşılaştırmalı tarihî grameri. (çev. Tevfik Hacıyev -Mustafa Öner), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Sertkaya, A. G. (2003). Tarançi tapişmaklari. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 47, 239-278.
• Von Gabain A. (2007). Eski Türkçenin grameri. (çev.: Mehmet Akalın), 5. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu.