AN ANALYSIS ON VOWEL HARMONIES IN THE DIALECTS OF GÜMÜŞHANE AND ITS REGION

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 46, 753 - 770, 23.06.2024

Samet Cantürk

https://doi.org/10.12981/mahder.1465761

Öz

Dialects are of great importance with their phonetic features, morphology, sentence structure and vocabulary. In dialects; it is possible to find archaic structures that are not found in the standard language and the variants of the standard language's vocabulary of that day within the dialects. Dialect features are extremely important for the elucidation of the issues of Turkish language that cannot be attributed to a certain reason thanks to the archaic and special structures they contain. From this point of view, studies on Turkish dialects help many studies on Turkish language. Analyzing the data of dialects can also be considered as a material that will keep the written language alive and dynamic. It is possible to fully reveal the grammatical features of a language not only by being limited to the written language but also by revealing the features of the dialects, which are the lower layers of that language. Considering the fact that languages are constantly developing and renewing themselves, it is of great importance to record some of the sound-shape features in the dialect regions that are likely to be lost or have fallen out of use except for a small region.
In this study, the dialects of Gümüşhane and its region, which are at an important point within the dialects of Turkish dialects of Turkey, are discussed. In our study, it is aimed to determine the features of the dialects of Gümüşhane region in the context of vowel harmonies and to analyze the vowel harmonies in today's written language with the material we obtained from the compilations. In this context; It was aimed to determine the vowel harmonies-incompatibilities in the dialects of these regions in Gümüşhane region and the sound changes that cause them as a whole by making compilations from the center, Kürtün, Torul, Köse, Şiran and Kelkit districts.

Anahtar Kelimeler

Gümüşhane and its Region, Phonetics, Turkish Dialects, Vowel Harmony

GÜMÜŞHANE VE YÖRESİ AĞIZLARINDAKİ ÜNLÜ UYUMLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Öz

Ağızlar, içinde taşıdığı ses özellikleri, şekil yapısı, cümle yapısı ve söz varlıkları ile büyük önem arz etmektedirler. Ağızlarda; standart dilde bulunmayan arkaik yapılar ile standart dilin o günkü söz varlığının ağızlar içindeki varyantlarını bulmak mümkündür. Ağız özellikleri, bünyelerinde barındırdıkları arkaik ve özel yapılar sayesinde Türk dilinin belli bir sebebe bağlanamayan hususlarının aydınlatılması için son derece önemlidir. Bu bakış açısı ile Türkiye Türkçesi Ağızları üzerine olan çalışmalar Türk dili üzerine yapılacak birçok çalışmaya yardımcı olmaktadır. Ağızlara ait verilerinin incelenmesi, yazı dilinin sürekli canlı ve dinamik kalmasını sağlayacak bir malzeme olarak da düşünülebilir. Bir dilin dilbilgisel özelliklerini tam olarak ortaya çıkarmak sadece yazı diliyle sınırlı kalmayıp o dilin alt katmanları durumundaki ağızların da özelliklerini ortaya koymakla mümkün olabilmektedir. Dillerin sürekli kendini geliştirip yenilediği göz önünde tutulduğunda, inceleme yapılan ağız bölgeleri içinde yer alan ve kaybolması muhtemel ya da küçük bir bölge hariç kullanımdan kalkmış olan bazı ses-şekil özelliklerinin kayıt altında tutulması büyük bir önem arz etmektedir.
Bu çalışmada, Türkiye Türkçesi ağızları içinde önemli bir noktada bulunan Gümüşhane ve yöresi ağızları ele alınmıştır. Çalışmamızda, Gümüşhane yöresi ağızlarının ünlü uyumları bağlamında özelliklerinin tespit edilmesi ve derlemelerden hareketle elde ettiğimiz malzeme ile bu ünlü uyumlarında günümüz yazı diline göre gelişen farklılıkların ortaya konması amaçlanmıştır. Bu bağlamda; Merkez, Kürtün, Torul, Köse, Şiran ve Kelkit ilçelerinden derlemeler yapılarak Gümüşhane yöresinde yer alan bu bölgelerin ağızlarında bulunan ünlü uyumları-uyumsuzlukları ve bunlara sebep olan ses değişimleri bir bütün halinde tespit edilmek istenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gümüşhane ve Yöresi, Ses Bilgisi, Türkiye Türkçesi Ağızları, Ünlü Uyumları

Kaynakça

• Acar, T. (1982). Gümüşhane ve yöresi halk ağızları (inceleme-metinler-sözlük). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayımlanmamış Doçentlik Tezi.
• Banguoğlu, T. (1986). Türkçenin grameri. 2. Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
• Bulut, S. (2013). Türkiye Türkçesi ağızları üzerine çalışma yapılmayan il ve ilçeler. Turkish Studies, 8(1), 1129-1149.
• Deny, J. (2021). Türk dili gramerinin temel kuralları (Türkiye Türkçesi). (çev.: Oytun Şahin), 5. Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (1983). Kars ili ağızları ses bilgisi. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Gülensoy, T. - Alkaya, E. (2003). Türkiye Türkçesi ağızları bibliyografyası. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gülsevin, G. (2016). 11. yüzyılda hangi Oğuz diyalektleri vardı?. Bilig, 76, 269-300.
• Gülsevin, G. (2017). XVII. yüzyıl Batı Rumeli Türkçesi ağızları. Ankara: TDK Yayınları.
• Hatiboğlu, V. (1981). Türkçenin ekleri. 2. Baskı, Ankara: TDK Yayınları.
• Karaağaç, G. (2013). Dilbilim terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Karahan, L. (2017). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. 4. Baskı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1999). Türk dilinin eski kültür mirasının Anadolu ağızlarındaki devamı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı (Belleten), 47(1999), 158-167.
• Korkmaz, Z. (2009). Doğu Karadeniz bölgesi ağızlarının Türkiye Türkçesi ağızları arasındaki yeri. Türk Dili, 696, 696-709.
• Özçelik, S. – Boz, E. (2001). Diyarbakır ili Çüngüş ve Çermik yöresi ağzı (dil incelemesi-metinler-sözlük). Ankara: TDK Yayınları.
• Özden, M. (2019). Türkiye Türkçesi ana ağız gruplarını belirleyen özellikler bakımından Batı Trakya Türk ağızları. Folklor/Edebiyat, 25(97), 183-205.
• San, S. Ö. (1990). Gümüşhane kültür araştırmaları ve yöre ağızları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Savran, H. (2018). Türk dilinde yuvarlaklaşma olayı ve dudak uyumu. Türkbilig, 35, 89-96.
• Ünlü, E. (2016). Harşit vadisi tarih ve kültür yazıları. İstanbul: Arı Sanat Yayınları.