A FUNCTIONAL APPROACH TO CEREMONIAL FOOD IN TURKISH CULTURE

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 46, 486 - 515, 23.06.2024

Yılmaz Irmak

https://doi.org/10.12981/mahder.1468557

Öz

Abstract
Turkish cuisine culture varies depending on climate, geography, nature, war, migration, religious beliefs, customs, and traditions. Turkish cuisine, which has been enriched throughout history with the influence of various civilizations, has come to the fore with its flavors preferred all over the world. Ceremonial dishes, which gain meaning with certain rituals in Turkish cuisine, are eaten during ceremonies and with the participation of community members. This increases the importance of meals and shows that the food eaten is not just for satisfying hunger. Food and beverages served on special days and celebrations, religious and social festivals have a ceremonial meaning. It is understood that ceremonial meals have functions such as joy, celebration, commemoration, protection from evil spirits, status change, healing, and protection from diseases, blessings, receiving prayers, psychological relief, socialization, reinforcing unity and solidarity, gaining identity, preserving, and transmitting culture. Birth, circumcision, marriage and death, which are so-called "transition periods" in human life when ceremonial meals are held, as well as the religious Ramadan Eid, Eid al-Adha, Kandil nights, Ashura, Rain Prayer as well as various food, beverages and beverages on the days of Nevruz, Hıdırellez, Mating of Sheep and Crocus Day which are seasonal ceremonies. In Alevi culture, the dishes served during the Cem ceremony can also be included in the ceremonial food group. The food eaten in lodges and dervish lodges has a meaning as well. Almost all of these dishes are made and eaten at certain times on special occasions. In this article, ceremonial dishes within the Anatolian Turkish cuisine culture, which has a deep-rooted and rich accumulation, will be discussed and the preparation, purposes of eating place and time and meaning of the meals will be emphasized from a functional perspective. Thus, we will try to focus on the historical, social, cultural, religious, psychological and mythological foundations of these dishes, which gain meaning within the framework of the food-ritual relationship.
Keywords: Turkish Culture, Turkish Cuisine, Ritual Meals, Ritual and Function.

Anahtar Kelimeler

Turkish Culture, Turkish Cuisine, Ritual Meals, Ritual, Function

TÜRK KÜLTÜRÜNDE TÖREN YEMEKLERİNE İŞLEVSEL BİR YAKLAŞIM

Öz

Özet
Türk Mutfağı kültürü iklim, coğrafya, doğa, savaş, göç, dinî inançlar, örf ve âdetlere bağlı olarak farklılık göstermektedir. Çeşitli uygarlıkların etkisiyle tarih boyunca zenginleşen Türk mutfağı, tüm dünyada tercih edilen lezzetleriyle ön plana çıkmıştır. Türk mutfağında belirli ritüeller ile anlam kazanan tören yemekleri, seremoniler ve toplum üyelerinin katılımı ile yenilmektedir. Bu da yemeklerin önemini arttırmakta ve yenilen yemeğin sadece açlığı giderme amaçlı olmadığını göstermektedir. Özel gün ve kutlamalarda, dinî ve toplumsal kökenli bayramlarda sunulan yiyecek ve içeceklerin törensel bir anlamı vardır. Tören yemeklerinin sevinç, kutlama, anma, kötü ruhlardan korunma, statü değişimi, şifa, hastalıklardan korunma, bereket, dua alma, nefis terbiyesi, psikolojik rahatlama, sosyalleşme, birlik ve beraberliği pekiştirme, kimlik kazanma, kültürü koruma ve aktarma gibi işlevlere sahip olduğu görülmektedir. İnsan hayatında “Geçiş dönemleri” olarak adlandırılan doğum, sünnet, evlenme ve ölüm, tören yemeklerinin yapıldığı zaman olmakla birlikte dinî nitelikte olan Ramazan bayramı, Kurban bayramı, Kandil geceleri, Aşure, Yağmur Duası ve ayrıca mevsimlik bayramlar olan Nevruz, Hıdrellez, Koç Katımı ve Çiğdem Günü etkinliklerinde çeşitli yiyecek, içecek ve yemekler hazırlanmaktadır. Alevi kültüründe Cem töreni sırasında ikram edilen yemekler de dinî tören yemekleri grubuna dâhil edilebilir. Yine dergâh ve tekkelerde yenilen yemeklerin de bir anlamı vardır. Söz konusu bu yemeklerin hemen hepsi belirli zamanlarda ve özel günlerde yapılmakta ve yenilmektedir. Bu makalede köklü ve zengin bir birikime sahip olan Anadolu sahası Türk mutfak kültürü içerisinde yer alan tören yemekleri ele alınacak ve işlevsel bir bakış açısıyla yemeklerin hazırlanma, yenme amacı, yenme yeri, zamanı ve anlamı üzerinde durulacaktır. Böylece yemek-ritüel ilişkisi çerçevesinde anlam kazanan bu yemeklerin tarihsel, toplumsal, kültürel, dinȋ, psikolojik ve mitolojik temellerine de inilmeye çalışılacaktır.
Anahtar Sözcükler: Türk Kültürü, Türk Mutfağı, Tören Yemekleri, Ritüel, İşlev.
Abstract
Turkish cuisine culture varies depending on climate, geography, nature, war, migration, religious beliefs, customs, and traditions. Turkish cuisine, which has been enriched throughout history with the influence of various civilizations, has come to the fore with its flavors preferred all over the world. Ceremonial dishes, which gain meaning with certain rituals in Turkish cuisine, are eaten during ceremonies and with the participation of community members. This increases the importance of meals and shows that the food eaten is not just for satisfying hunger. Food and beverages served on special days and celebrations, religious and social festivals have a ceremonial meaning. It is understood that ceremonial meals have functions such as joy, celebration, commemoration, protection from evil spirits, status change, healing, and protection from diseases, blessings, receiving prayers, psychological relief, socialization, reinforcing unity and solidarity, gaining identity, preserving, and transmitting culture. Birth, circumcision, marriage and death, which are so-called "transition periods" in human life when ceremonial meals are held, as well as the religious Ramadan Eid, Eid al-Adha, Kandil nights, Ashura, Rain Prayer as well as various food, beverages and beverages on the days of Nevruz, Hıdırellez, Mating of Sheep and Crocus Day which are seasonal ceremonies. In Alevi culture, the dishes served during the Cem ceremony can also be included in the ceremonial food group. The food eaten in lodges and dervish lodges has a meaning as well. Almost all of these dishes are made and eaten at certain times on special occasions. In this article, ceremonial dishes within the Anatolian Turkish cuisine culture, which has a deep-rooted and rich accumulation, will be discussed and the preparation, purposes of eating place and time and meaning of the meals will be emphasized from a functional perspective. Thus, we will try to focus on the historical, social, cultural, religious, psychological and mythological foundations of these dishes, which gain meaning within the framework of the food-ritual relationship.
Keywords: Turkish Culture, Turkish Cuisine, Ritual Meals, Ritual and Function.

Anahtar Kelimeler

Türk Kültürü, Türk Mutfağı, Tören Yemekleri, Ritüel, İşlev

Kaynakça

• Ademoğlu, A. - Özkaya, F. D. (2021). Özel gün ve tören yemekleri: Ethnic Foods dergisi üzerine bir inceleme. Journal of Gastronomy, Hospitality and Travel, 4(2), 248-257.
• Akbulut, D. (2010). Bektaşi kazanlarından saray aşureliklerine bir paylaşım geleneği olarak aşure. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 55(1), 269-280.
• Akgül, H. (2008). Mübarek gün ve geceler. İstanbul: Işık Yayınları.
• Alper, S. (2021). Hitit bayram ritüellerinin Anadolu yemek kültürüne yansımaları; Çiğdem (An. Taḫ. Šumsar) bayramı örneği. Ankara: Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Alptekin, M. (2019). Mersin-Silifke’de saya gezme ritüeli ve tomas oyunu üzerinde bir araştırma. Toroslardan Tanrı Dağlarına Türk Halk Biliminin Ulu Çınarı /Prof. Dr. Ali Berat Alptekin Armağanı, (ed.: Esma Şimşek vd.), 303 -316, Konya: Kömen Yayınları.
• Aras, E. (2021). Türklerde nevruz bayramı. Giresun Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, (7)2, 345-370.
• Arslan, F. (2012). İstanbul’da Hıdrellez geleneğinin geçmişi, bugünü ve yarını: Ahırkapı örneği. Folklor/Edebiyat, 18(71), 201-235.
• Arslantaş, F. (2020). Adana yemek kültürü. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Artun, E. (2000). Adana’da asker uğurlama karşılama törenleri asker ağıtları, türküleri, şiirleri, manileri. Milli Folklor, (12)47, 41-48.
• Artun, E. (2006). Adana halk kültürü. Adana: Ulusoy Yayınevi.
• Aslıhak Uğurelli, T. (2023). Anadolu’da gerçekleştirilen yağmur yağdırma ritüelleri Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, (1)85, 123-135.
• Barlas, U. (1990). Safranbolu ve Karabük yöresinde Hıdrellez geleneği. Türk Halk Kültüründe Derlemeler Hıdırellez Özel Sayısı, 25-41, Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma Dairesi Yayınları.
• Baş, E. (2004). Aşure günü, tarihsel boyutu ve Osmanlı dini hayatındaki yeri üzerine düşünceler. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 45(1), 167-190.
• Baytok, A., vd. (2013). Afyonkarahisar’ın tanınmış yerel ürünleri. Afyonkarahisar Yemek Kültürü, (ed.: M. Uyan - A. Baytok), 14-15, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayını.
• Bozkurt, N. (2012), Kandil. TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 24, 300-301, İstanbul: TDV Yayınları.
• Cevher, İ. (2023). Folklorik bir ritüel olarak Kırıkkale’deki mevlit törenleri. Türk Kültüründe Mevlit Geleneği, Uluslararası Sempozyumu Bildiriler, (ed.: Hakan Yekbaş), 589-594, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, F. - Yaman, M. (2018). Ritüele dönüşen mutfak: Mevlevi mutfağı. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi. 7(3): 2172-2179.
• Coşan, A. - Öztürk, Y. (2023). Nevruz, koç katımı, Hıdırellez üzerine bir inceleme Çağlayan köyü örneği. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 12(34), 295-307.
• Çay, M. A. (1985). Türk Ergenekon bayramı (Nevrûz). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Çekiç, İ. (2015). Geçmişten günümüze törensel bir yemek: Keşkek. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Çekiç, İ. - Özkan, A. (2022). Geleneksel tören keşkeğinin Türk gastronomisindeki yeri ve önemi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 11(1), 422-435.
• Çeribaş, M. - Ermeçli, S. (2021). İnanç-sağlık ilişkisi bağlamında Türk kültüründe ritüel yemekler. Halk Kültüründe Sağlık. (ed:, Prof. Dr. Ömür Ceylan), 353-367, İstanbul: Motif Vakfı Yayınları.
• Çiftçi N. (2019). Tören yemeklerinin bilinirliği üzerine kuşaklar arasındaki farklılıkların belirlenmesine yönelik bir araştırma: Afyonkarahisar ili örneği. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Çiftçi, S. (2021). Geçiş dönemleri perspektifinden Muğla mutfak kültürünün incelenmesi. Mersin: Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Denk, E. (2023). Erzurum mutfak kültürünün sahip olduğu zenginliğin mutfak turizmi açısından farkında olmak. Uluslararası Turizm, Ekonomi ve İşletme Bilimleri Dergisi, 7(2): 59 -79.
• Doğan, G. (1998). Alevilik’te ön bilgiler ve cem, zakirlik. İstanbul: Can Yayınları.
• Eliade, Mircea (2001). Mitlerin özellikleri. (çev.: Sema Rifat), İstanbul: Om Yayınevi.
• Eliade, Mircea (1994). Ebedi dönüş mitosu. (çev.: Ümit Altuğ), Ankara: İmge Kitabevi.
• Erol, G, - Alaşhan, A. (2020). Özel günlerdeki geleneksel yemek anlayışının gastronomi açısından değerlendirilmesi: Ürgüp örneği. Turkish Studies-Social, 15(8), 3521-3538.
• Ersoy, Y. (2002). Türk mutfak kültürü. Türkler, C. 4, 222- 229, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Gazelci, Sadık Can (2021). Gastronomi turizmi kapsamında tören yiyecek içeceklerinin tespiti: Antalya Döşemealtı örneği, Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Gürçayır, S. (2010). Türk ve Makedon kültürlerinde geçiş ritüelleri ve yemekler. Aynı Tadı Paylaşmak: Türkiye ve Makedonya Geleneksel Ortak Mutfağı Çalıştayı Bildiri Kitabı, (ed.: M. Kalpaklı vd.), 66-73, Ankara: UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Yayınları.
• Gürhan, N. (2017). Yemek ve din: yemeğin dini simgesel anlamları üzerine bir inceleme. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6(2): 1204-1223.
• Irmak, Y. (2016). Doğumdan ölüme Bingöl geçiş dönemleri inanç ve uygulamaları. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(11), 113-132.
• Irmak, Y. - Hamarat, H. (2018). Bingöl Aleviliğinde dedelik musahiplik düşkünlük ve cem. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(15), 211-232.
• Irmak, Y. (2019). Bingöl mutfak kültürü ve gastronomi turizmi. Bingöl Araştırmaları Dergisi, 6(1), 111-144.
• İnan, A. (2013). Tarihte ve bugün Şamanizm materyaller ve araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kalıncılar, A. N. (2023). Devrek yöresinde sosyo-kültürel değişim bağlamında dinî bayramlar ve ritüeller. Zonguldak: Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Karaağaç, M. (2013). Malatya’da geçiş dönemleri. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Karaman, R. (1999). Türkiye’de nevruz kutlamaları. Millî Folklor Dergisi, 42, 39-52.
• Kobya, E. Ş. (2014). Türkiye’de yağmur törenleri ve yağmurla ilgili inanışlar. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Oğuz, M.Ö. (2014). Çağdaş kentte bir yeniden canlandırma örneği: Çiğdem Günü. Milli Folklor Dergisi, 13(101), 25-39.
• Örnek, S. V. (2000). Türk halkbilimi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özdemir, C. (2018). Alevi-Bektaşi kültüründe “lokma” geleneği. IV. Uluslararası Alevilik Ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı, 247-264, Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları ve Uygulama ve Araştırma Merkezi.
• Özdemir, N. (2005) Yiyecek ve içecekler. Türk Eğlence Kültürü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Özer, Ç. (2020). Sosyal bir seremoni: Anadolu’da düğün yemekleri ve ritüelleri. Turkish Studies-Social, 15(8), 3677-3690.
• Öztürk, Y. (2018). Geçmişten günümüze Denizli yöresi sünnet törenleri. Denizli: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Sağır, A. (2012). Bir yemek sosyolojisi denemesi örneği olarak Tokat mutfağı. Turkish Studies, 7(4), 2675-2695.
• Sağır, A. (2016). Ölüm sosyolojisi bağlamında yemek, cenaze ve ölümün sofra pratikleri üzerine. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, (20)1, 271-298.
• Santur, A. (1990). Afyon’da Hıdırellez geleneği. Türk Halk Kültüründe Derlemeler, Hıdırellez Özel Sayısı, 131-135, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Sinmez, Ç. Ç. - Yiğit, A. (2014). Sivas folklorunda davar yüzü (saya gezme) ve koç katımı töreni. Lokman Hekim Journal, 4(1), 19-25.
• Sönmez, F. (2019). Samsun ili Canik ilçesi geçiş dönemi âdetlerinde görülen kültürel değişimler. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Sönmez, Y. B. (2017). Somut olmayan kültürel miras unsurlarından olan Çiğdem Şenliği’nin Malatya’da yeniden canlandırılması. Sosyal Bilimler Dergisi, (4)15, 589-595.
• Sürücüoğlu, M. S. - Özçelik, A. Ö. (2008). Türk mutfak ve beslenme kültürünün tarihsel gelişimi. 38. İcanas Kongresi, 1289-1310, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• Şavkay, T. (2000). Osmanlı mutfağı. İstanbul: Şekerbank Yayınevi.
• Şengül, A. (2008). Türk kültüründe nevruz ve Anadolu’da nevruz kutlamaları. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (26)1, 61-73.
• Şenocak, E. (2020). Kültürel bellekte askere yollama geleneği: Baskil (Elazığ) ve çevresi örneği. Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, (22)8, 49-61.
• Şentürk A. (1972). Malatya’da koç koyurma (koç katımı). Türk Folklor Araştırmaları, 14(280), 6470.
• Şişman, B. (1994). Samsun yöresinde yaşayan halk inançları üzerine bir inceleme. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Şişman, B. (2003). Samsun’da icra edilen bir yağmur duası ritüeli ve Türk kültür tarihi bağlamında düşündürdükleri. Millî Folklor, (8)58, 86-92.
• Tapan, A. (2023). Balören köyü yöresi Alevi topluluğunun lokma anlayışı ve uygulamaları. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Özel Sayı 1, 443-462.
• Teyin, G. (2020). Kültürel bir miras; tören keşkeği geleneği. Gastroia: Journal of Gastronomy and Travel Research, 4(29), 313-321.
• Tosun, N. (2004). Tasavvuf kültüründe tekke yemekleri. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 5(12), 123-135.
• Turhan Tuna, S. (2021). Birliğin, beraberliğin, huzurun aşı aşure. International Social Mentality and Researcher Thinkers Journal, 7(51), 2581-2587.
• Türktaş, M. M. (2021). Denizli yöresinde Hızır ve Hıdırellez ile ilgili inanış ve uygulamalar. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, (9)25, 163-173.
• Ünalan, Ö. (2022a), Sazıyla ve sözüyle Bayburt mutfak kültürü. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları.
• Ünalan, Ö. (2022b). Alanya Yörüklerinde komşuluk ilişkileri ve aratma geleneği. Komşuluk, (ed.: Emine Gürsoy Naskali), 117-143, Çanakkale: Paradigma Yayınları.
• Ünalan, Ö. (2022c). Alanya’da ölüme ve sonrasına dair halk inanışları. 3. Uluslararası Geleneksel Türk Mezar Taşları Sempozyumu ve Prof. Dr. Halit Çal Armağan Kitabı, (ed.: Celil Arslan, İbrahim Karaca), 293-328, Kayseri: Kimlik Yayınları.
• Üzülmez, M. - Onur, M. (2021). Osmaniye mutfak kültüründe yer alan yemek ritüelleri üzerine bir araştırma. Türk Turizm Araştırmaları Dergisi, 5(2), 1349-1368.
• Yalçın Çelik, S. D. (2010), Mengen’de özel gün yemekleri. Millî Folklor, 22(86), 127-139.
• Yıldırım, E. (2011). Tunceli yöresi Alevilerinde Muharrem Ayı’nın önemi ve aşure geleneği. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16(1), 71-84.
• Yıldırım, Z. (2019). Dünden bugüne Samsun-Çarşamba ilçesinde geçiş dönemleri (doğum- evlenme- ölüm, sünnet-askerlik- hac). Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Yıldız, T. (2016). Türk ve Macar ortak mutfağında içme kültürü: Şifa, ritüel, gelenek. Tatların Benzer Dünyası: Türk-Macar Ortak Yemek Kültürü, (ed.: M. Hoppal vd.), 119-124, Ankara: UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Yayınları.
• Yüksel, G. (2011). Kastamonu’da dini bayramları kutlama gelenekleri ve bu geleneklerin insan ilişkilerine etkisi. Akademik Bakış Dergisi, 26, 1-26.