LİFE, LİTERARY PERSONALİTY AND WORKS OF KAZAKH POET ŞÂDİ TÖRE JÄÑGIRULI (1855-1933)

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 46, 771 - 795, 23.06.2024

Recep Aral Talip Yıldırım

https://doi.org/10.12981/mahder.1482055

Öz

Şâdi Töre Jäñgirulı, who was born in today’sTurkestan Province in 1855 and left a rich literary legacy with the works he wrote especially in the early 20th century, was an important intellectual, scientist, translator, historian and poet. Şâdi, who developed himself in literary sciences as well as religious sciences during his education, started his interest in writing poetry while studying in Bukhara madrasahs. Şâdi’s eighteen of his nearly thirty works written in the genres of epic, verse, story and poetry have been printed in printing houses in Tashkent, Kazan and Orenburg. The poet has always glorified humanity, morality, love and friendship between peoples by addressing religious, historical and social issues in his works. The works of Şâdi, who could not be researched due to political reasons during Soviet Union period, began to be introduced after the independence of Kazakhstan. What is known in Turkey about the poet and his works is very limited. In order to conduct studies on Şâdi and his works, research was conducted by visiting libraries and publishing houses in some cities of Kazakhstan. As a result of the research, many of Şâdi’s works and studies on his works were identified and obtained. In this article prepared to increase and promote information about Şâdi Töre Jäñgirulı in Turkey and to provide resources for researchers.

Anahtar Kelimeler

Eastern literature, Chagatai Turkish, Kazakh literature, Literary works, Şâdi Töre Jäñgirulı.

KAZAK ŞAİR ŞÂDİ TÖRE JÄÑGİRULI’NIN HAYATI, EDEBÎ KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ (1855-1933)

Öz

19. yüzyılın ikinci yarısında günümüz Türkistan Eyaleti’nde dünyaya gelen ve özellikle 20. yüzyıl başlarında yazmış olduğu eserlerle zengin bir edebî miras bırakan Şâdi Töre Jäñgirulı; önemli bir aydın, bilim adamı, tercüman, tarihçi ve şairdir. Türkistan, Çimkent, Taşkent ve Buhara gibi şehirlerde eğitim aldığı sıralarda dinî ilimlerin yanı sıra edebî ilimlerde de kendisini geliştiren Şâdi’nin şiir yazmaya olan ilgisi Buhara medreselerinde okurken başlamıştır. Rus ve Doğu edebiyatına oldukça hâkim olan Şâdi, destan, manzume, hikâye ve şiir türünde kaleme aldığı otuza yakın eserinden on sekizini Taşkent, Kazan ve Orenburg’daki matbaalarda bastırmıştır. Şair, eserlerinde dinî, tarihî ve toplumsal konuları ele alarak insanlığı, ahlakı, sevgiyi ve halklar arası dostluğu daima yüceltmiştir. Sovyetler Birliği dönemindeki politik sebeplerden dolayı üzerine araştırma yapılamayan Şâdi’nin eserleri Kazakistan’ın bağımsızlığı sonrasında, özellikle de son on beş yılda, araştırılıp incelenmeye ve tanıtılmaya başlanmıştır. Türkistan coğrafyasında yetişip Çağatay Türkçesi ve Kazak Türkçesiyle farklı türde birçok eser kaleme alan şair ve eserleri hakkında Türkiye’de bilinenler çok kısıtlıdır. Şâdi özelinde hazırlanan bir tek çalışma olduğu, bu çalışmada ise şair ve eserleri hakkında bilgi verilirken bazı temel kaynaklara ulaşılamayıp daha çok internet üzerinden erişilebilen kaynaklardan faydalanıldığı tespit edilmiştir. Şâdi ve eserleri üzerine çalışmalar yapabilmek için Kazakistan’ın Astana, Almatı, Çimkent, Türkistan, Kentav gibi şehirlerindeki kütüphane ve yayınevlerine gidilerek araştırmalar yapılmıştır. Araştırmalar sonucunda Şâdi’nin eserleri ve eserleri üzerine yapılan çalışmaların birçoğu tespit ve temin edilmiştir. Şâdi Töre Jäñgirulı hakkındaki bilgilerin Türkiye’de çoğaltılması, tanıtılması ve araştırmacılara kaynak sağlaması amacıyla hazırlanan bu makalede; şairin hayatı, edebî kişiliği, eserleri ve eserleri üzerine yapılan çalışmalara yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Doğu edebiyatı, Çağatay Türkçesi, Kazak edebiyatı, Edebî eserler, Şâdi Töre Jäñgirulı.

Kaynakça

• Äbdiğapparova, J. (2011). XX ğasır basındağı Qazaq ädebiyeti mäseleleri jäne Şädi Aqın. Türkistan: Turan.
• Boranbayev, J. (2014). Şığıs şayırlarınıñ soñı - Şädi Aqın. Almatı: Bilim.
• Keçeciler, Z. D. (2023). Batı Türkistan bölgesinde Şâdi Töre Cihangiroğlu tarafından yazılan Manzum Siyer-i Şerîf (İnceleme-Metin). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora tezi.
• Kelimbetov, N. (1974). Şädi Aqın. Almatı: Jazuvşı.
• Kelimbetov, N. (2004). Ejelgi ädebi jädigerlikter. Astana: Foliant.
• Koç, K. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ.
• Kussainova, M. ve Abdigapbarova Z. (2016). The image of historical figures in Kazakh literature. International Journal of Social Science and Humanity, 6 (6), 437-445.
• Kümisbayev, Ö. (2015). Şığıs şayırları - I. Tom. Almatı: Dävir.
• Mırzaxmetulı, M. (Ed.). (2012). Qazınalı oñtüstik (89. Tom; 1. Kitap). Almatı: Nurlı Älem.
• Mırzaxmetulı, M. (Ed.). (2016). Qazınalı oñtüstik (280. Tom). Almatı: Nurlı Älem.
• Nısanbayev, Ä. (Ed.). (2000). Ekimıñjıldıq dala jırı. Almatı: Qazaq Entsiklopediyası.
• Qoñıratbayev, Ä. (1994). Qazaq ädebiyetiniñ tarixı. Almatı: Sanat.
• Öz, Y. (2012). Varaḳa ve Gülşâh. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 42, 515-516, İstanbul: TDV Yayınları.
• Yegevbayev, A. (2006). Qazaq ädebiyetiniñ tarixı 5. tom XIX ğasırdıñ ekinşi jartısı (1850-1900). Almatı: QazAkparat.