GÖK TANRI İNANCININ TÜRK İNANÇ SİSTEMİNDE YERİ VE MİMARİYE YANSIMALARI

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 47, 1435 - 1456, 23.09.2024

Şenay Sayın Alsan

https://doi.org/10.12981/mahder.1455595

Öz

Türkler tarihsel süreç içerisinde, yaşadıkları coğrafyaya, yaşam biçimlerine ve siyasal görüşlerine uygun düşen dinleri kabul etmişlerdir. Eski Türk topluluklarının inanç sistemlerini Gök Tanrı, tabiat ve atalar kültü anlayışı şekillendirir. Pragmatik anlayış ile yaklaşacak olursak; Tengriyanizm olarak da adlandırılan, Gök Tanrı inancı, atlı göçebe hayatı süren Türk kavimlerinin gelenek ve görenekleriyle örtüşerek yaşayış tarzları ile şekillenmiştir. Etnologlara göre Gök Tanrı, bozkır kültüründe din sisteminin merkezine yerleşmiş en önemli inanç sistemlerinden biridir. Türkler Gök Tanrının Türk hakanlarına kut verdiğini ve Türk ırkını koruyarak yücelttiğine inanmışlardır. Türklerde millet kavramının oluşmasında inanç sisteminin önemli bir yeri vardır.
Çok tanrılı inanç sistemlerinin bir parçası olarak kabul gören Gök Tanrı inancı, çoğunlukla yer tanrısı, su tanrısı, ateş tanrısı gibi diğer doğa tanrılarıyla birlikte ilişkilendirilir. Gök Tanrıyı inançlarının odak noktasına yerleştiren insan bu sayede doğayı anlamaya ve kontrol etmeye çalışmıştır. Pek çok inanç sisteminde dini ritüel ve törenlerin temelini oluşturmuştur. Ancak Türkler hiçbir zaman Tanrıyı insan biçiminde tasvir etmemişler, resim veya heykel olarak yapmamışlardır.
Gök Tanrı inancının mekâna yansıması ise, coğrafya, kültür ve tarihe göre çeşitlilik gösterir. Türk inanç sisteminde önemli bir yeri olan Gök Tanrı inancına göre Gök Tanrı, göğün tam merkezinde yer almaktaydı. Türk kozmogoni mitleri incelendiğinde, Türk tarihinin tüm dönemlerinde, kutsala daha yaklaşabilmek için tasarlanmış olan bir kozmik eksene rastlanmıştır. Bu eksen, Türklerin dini anlayışları ve evren tasarımlarındaki değişimlere bağlı olarak farklılık göstermektedir. Çadır, hükümdar köşkü ya da otağı, mezar yapısı, hükümdar şehri, kozmik ağaç, kozmik dağ, sütun veya ok gibi çeşitli semboller ile ifade edilmiştir.
Bu makale, Türk inanç sisteminde Gök Tanrı inancının ve Türk Mimarisinde kubbe gelişiminde kozmolojik evren anlayışını içermektedir. Metodolojik olarak Türk inanç sisteminde Gök Tanrı inancı, Türk mimarisi üzerinde yansımaları üzerine yapılan akademik çalışmalar incelenmiş, ardından kozmolojik evren anlayışının Türk toplumunun mimari tercihleri üzerindeki etkisi üzerine odaklanılmıştır. Bu çerçevede Türklerde Gök Tanrı inancı ve mimariye yansıması üzerine İslamiyet öncesi dönemden itibaren evrime analiz edilmiştir. Elde edilen bulgular doğrultusunda, Türk mimarisinde kubbe kullanımının kozmolojik evren anlayışıyla doğrudan ilişkili olduğu, kubbe formlarının çoğunlukla Gök Tanrı’nın evrensel gücünü sembolize ettiği gözlemlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gök Tanrı, Gök Kubbe, İnanç, Evren, Çadır

THE PLACE OF SKY GOD BELİEF İN TURKİSH BELİEF SYSTEM AND ITS ARCHİTECTURAL REFLECTİONS

Öz

Throughout the historical process, Turks have accepted religions that are in line with their geography, way of life, and political views. The belief systems of ancient Turkic communities were shaped by the understanding of Sky God, nature, and ancestor cult. Taking a pragmatic approach, the belief in Sky God, also known as Tengriism, was shaped by the lifestyle of the Turkic tribes who led a nomadic life with their traditions and customs. According to ethnologists, Sky God has been one of the most important belief systems at the center of the religious system in the steppe culture. Turks believed that Sky God bestowed blessings upon Turkic rulers and elevated and protected the Turkic race. The concept of nation formation among Turks has an important place in their belief system.

The belief in Sky God, which is considered as part of polytheistic belief systems, is often associated with other nature gods such as earth god, water god, and fire god. Placing Sky God at the center of their beliefs, people have tried to understand and control nature. It has formed the basis of religious rituals and ceremonies in many belief systems. However, Turks have never depicted God in human form, nor have they made images or statues of him.
The manifestation of the belief in Sky God in space varies according to geography, culture, and history. According to the belief in Sky God in Turkish belief system, Sky God was located at the exact center of the sky. When Turkic cosmogonic myths are examined, a cosmic axis designed to approach the sacred is encountered in all periods of Turkish history. This axis varies depending on changes in Turkic religious beliefs and universe designs. It has been expressed with various symbols such as tent, ruler's palace or tent, tomb structure, ruler's city, cosmic tree, cosmic mountain, pillar, or arrow.
This article covers the belief in the Sky God in Turkish belief systems and its reflection in Turkish architecture, focusing on the influence of cosmological understanding on architectural preferences. Methodologically, academic studies on the reflection of the belief in the Sky God in Turkish architecture have been examined, followed by a focus on the impact of cosmological understanding on the architectural preferences of Turkish society. In this context, the evolution of the belief in the Sky God and its reflection in architecture have been analyzed from pre-Islamic times onwards. Based on the findings, it is observed that the use of domes in Turkish architecture is directly related to the cosmological understanding, with dome forms mostly symbolizing the universal power of the Sky God.

Anahtar Kelimeler

Sky God, Celestial Dom, Belief, Universe, Tent

Kaynakça

• Ak, M, Karamağaralı N. (2022). A symbol of central space in pre-Anatolian Turkish religious architecture: Water element. Journal of Science. 10 (1), s. 55-67
• Altın, A. (2021). Türk-İslam kubbelerinde çarkıfelek formları. Sanat Tarihi Yıllığı, 30, s. 29-80.
• Arpacı, Y. G. (2012). Gök Tanrı inancının bilinmeyenleri. İstanbul: Çatı Kitapları.
• Arslan, M. (2005), Türk destanlarında evren tasarımı. Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, 65-74, İzmir.
• Aslan, Y, Duran, R. (2020). Türk sanatında Tengri-Tanrı damgası. Ulakbilge Sosyal Bilimler Dergisi, 54, 1378-1398.
• Aslan, Y. (2021). Daire simgesi ve kutsal bağlantıları üzerine: manevi temelde aşkın bir üretim. Sanat Tarihi Dergisi, 30 (2), 1191-1219.
• Aydın, M. (1997). Türklerin dini tarihi üzerinde bir değerlendirme. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 4, 3-12.
• Bayat, F. (2007). Türk mitolojik sistemi (ontolojik ve epistemolojik bağlamda Türk mitolojisi). Ankara: Ötüken Neşriyat.
• Bilgin, A. (2005). Gök tanrısı terimi üzerine. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(4), 189-197.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk mitolojisinin ana hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Dilek, İ. (2021). Türk mitoloji sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Diyarbekirli, N. (1972). Hun sanatı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Duran, R. (ed.). (2012). Mitoloji ve din. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Esin, E. (1983). Türklerde gök tapınağına dair. Sanat Tarihi Yıllığı, 12, 35-60.
• Esin, E. (2003). Türk kozmolojisine giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Esin, E. (2003). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk sanatında ikonografik figürler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Esin, E. (2006). Türklerde maddi kültürün oluşumu. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Gömeç, Y. S (2019). Eski Türk dininin temel özellikleri. Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Bahaeddin Ögel Sayısı, 4, 84-123.
• Güngör, E. (1996). Tarihte Türkler. Ankara: Ötüken Neşriyat.
• Güngör, H. (2002). Eski Türklerde din ve düşünce. Türkler Ansiklopedisi, 3, 261-282, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Güngör, H. (1993). Türk kültürü. Ankara: Kesit Yayınları, 362, 357-368.
• İnan, A. (1976). Eski Türk dini tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• İnan, A. (1983). Tarihte ve bugün Şamanizm materyaller ve araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kafesoğlu, İ. (1980). Eski Türk dini. Ankara: Kültür Bakanlığı Türk Kültürü Yayınları.
• Karaesmen, E. (2012). Üç boyutlu eğrisel formların sembolik ve yapısal anlamı. I. Ulusal Cami Mimarisi Sempozyumu: Gelenekten Geleceğe Cami Mimarisinde Çağdaş Tasarım ve Teknolojiler, 2013, 391-400.
• Karamağaralı, H. (2002). Türk cami mimarisinde mekân gelişmesi ve Ayasofya Meselesi. Ankara: Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı Yayınları.
• Mülayim, S. (2002). Kubbe. İslam Ansiklopedisi, C. 26, 300-303. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ögel, B. (2010). Türk mitolojisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ögel, S. (2014). Osmanlı toplumunda tasavvuf ve sufiler, Osmanlı Camii ve Birlik Kavramı, 509-513, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öztürk, M. (2013). İslamiyet’ten önce Türklerin din anlayışı ve Gök Tanrı dini. History Studies, 5, (2), 327-346.
• Paklacı, B. (2020). Kozmolojik tasavvurun sanata yansıması olarak Türk mimarisinde baldaken kullanımı ve kubbe gelişimi. Sanat ve Tasarım Araştırmaları Dergisi, 1, 37-52.
• Radloff, W. (2008). Türklük ve şamanlık. İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Rasonyı, L. (1971). Tarihte Türklük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Tansü, Y. E.- Öztürk, N. (2020). Tarih toplum ve inanç: Eski Türklerde Gök Tanrı inancının devlet yönetimine etkisi. Ankara: İksad Yayınevi.
• Tarhan, M. T. (2013). Ön Asya dünyasında ilk Türkler: Kimmerler ve İskitler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Turan, Ş. (1990). Türk kültür tarihi. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Uraz, M. (1992). Türk mitolojisi. İstanbul: Düşünen Adam Yayınevi.
• Yazar, T. (2002). Türk mimarisinde ‘kozmik eksen’ tasarımları. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, 8-10
• Mayıs 2002, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Yılmaz, M. (2017). İnanç, mimarlık ve algı üzerine mülahazalar. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(2), 67-92.