KUMKAPI HALILARININ KÖKENİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME VE YENİ ÖRNEKLER

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 47, 1690 - 1715, 23.09.2024

Şerife Karaman

https://doi.org/10.12981/mahder.1471136

Öz

ÖZ: Bilinen en eski düğümlü halı Pazırıkla başlayan Türklerin halı yolculuğu, binlerce yıllık geçmişi ile gelişerek günümüze kadar gelmiştir. Göçebe yaşamın zorunlu ve temel bir ihtiyacı olarak dokunan halılar zamanla önemli bir sanat ve ticari eşya haline gelir. Kurulan tüm Türk devletlerinde önemini koruyan yılların halıcılık tecrübesi, nesilden nesile aktarılarak dünyaca ünlü halılar üretilmiştir. Osmanlı devletinin kronolojik açıdan son ayağı olan ve üretildikleri yerin adını alan Kumkapı halı örneklerinin özel koleksiyonlarda olmasından dolayı sanat dünyası ve akademide az bilinmektedir. Londra’ da yaşayan bir koleksiyoner-eksper Dünyada yaklaşık 200 tane Kumkapı halısı olduğu aktarmıştır. Bu halıların tespit edebildiğimiz kadarıyla 30’dan fazlası İzmir Arkas Koleksiyonunda bulunmaktadır. Galeri elinde bulunan diğer halı grupları ile Kumkapı halılarını da kapsayan sergiler düzenlemiş bu vesile ile de halıların adı duyulmaya başlamıştır. Çalışma hazırlanırken literatür taramasının yanı sıra koleksiyonerlere ulaşılmış, Arkas’ta bulunan halılar incelenmiş ayrıca malzeme, teknik ve kompozisyon olarak aynı stilde üretime devam eden bir usta ile görüşülerek detaylı bilgi alınmıştır. Özel teşebbüs eserleri olan halı grubunun öncü üreticileri sarayda desinatör olarak çalışmış ve böylece dönemin halı fabrikası olan Hereke’den ziyadesiyle yararlanmıştır. Hereke Fabrika-i Hümayun dışında, Türk-Gördes düğümü ile dokunan halıların büyük bir kısmında ipek iplik ve gümüş metal iplik kullanılmış, teknik ve malzeme özellikleri dolayısıyla Saray halıları ile ilişkilendirilmiştir. Halılarda madalyonlu, birim-ardışık desenli ve mihraplı olmak üzere üç kompozisyon planı tespit edilmiştir. Genel bilgilendirme Arkas koleksiyonu, Sotheby’s ve Christie’s gibi müzayede sitelerinde bulunan örnekler üzerinden yapılmış olup ayrıca başka bir araştırmacı tarafından yayınlanmayan Keşişyan koleksiyonundaki dört halının da tanıtım ve değerlendirmesi yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Özel Girişim, Halı Sanatı, Koleksiyoner, İpek Halı, Kumkapı Halıları

Teşekkür

Çalışma kapsamında teknik ve tarihi bilgilerini paylaştığı ve sahip olduğu halı malzemeleri üzerinden bilgilerin yerli yerine oturmasını sağladığı için Avak Şirinoğluna ve danışmanım Nurşen Özkul Fındığa teşekkür ederim.

AN EVALUATION OF THE ORIGIN OF KUMKAPI CARPETS AND NEW EXAMPLES

Öz

ABSTRACT: The carpet journey of the Turks, which started with Pazyryk, the oldest known knotted carpet, has developed through thousands of years of history and has come to the present day. Carpets, woven as a compulsory and basic need of nomadic life, became an important art and commercial item over time. Years of carpet making experience, which remains important in all established Turkish states, has been transferred from generation to generation and world-famous carpets have been produced. Kumkapı carpet samples, which are the chronological last period of the Ottoman Empire and named after the place where they were produced, are little known in the art world and academia because they are in private collections. A collector-expert living in London said that there are approximately 200 Kumkapı carpets in the world. As far as we can determine, more than 30 of these carpets are in the Izmir Arkas Collection. The gallery organized exhibitions including other carpet groups and Kumkapı carpets, and on this reason, the name of the carpets began to be heard. While preparing the study, in addition to the literature review, collectors were contacted, the carpets in Arkas were examined and detailed information was obtained by meeting with a master who continues to produce in the same style in terms of material, technique and composition. The leading producers of the carpet group, which were private enterprise works, worked as designers in the palace and thus benefited greatly from Hereke, the carpet factory of the period. Except for the Hereke Factory-i Humayun, silk thread and silver metal thread were used in most of the carpets woven with the Turkish-Gördes knot, and they were associated with Palace carpets due to their technical and material properties. Three composition plans were identified in the carpets: medallion, unit-consecutive pattern and mihrab. General information was given based on examples found in auction sites such as Arkas collection, Sotheby's and Christie's, and four carpets in the Keşişyan collection, which were not published by any other researcher, were also introduced and evaluated.

Anahtar Kelimeler

Private Company, Carpet Art, Collector, Silk Carpet, Kumkapı Carpets

Kaynakça

• Altınbaş, E. T. (1985). Türkiye’de doğal ipekten el dokuması halı yapımı ve desen özellikleri. Türkiye 4. İpekböcekçiliği ve İpek Halıcılık Kongresi, 105-120, Bursa: Türkiye Ticaret, Sanayi ve Deniz Ticaret Odaları ve Borsaları Birliği.
• Arslan, S. (2018). Kumkapı halılarında desen ve teknik özellikler. İdil, 7 (46), 695-700
• Aslanapa, O. (1987). Türk halı sanatının bin yılı. İstanbul : Eren Yayıncılık.
• Aslanapa, O.-Fazlıoğlu, A. (2006). Düğümün son halkası: Saray halıları. İstanbul: TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı.
• Bayrakçı, B. (1997). Meslek yüksek okulları için el dokuması halıcılık. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Bensoussan P. (1985). The master weavers of Istanbul, Halı Dergisi, 7(2), 34-35.
• Çokay, M. Önder (2015). XX. yüzyılda Kumkapı halıları. Arkas Koleksiyonunda Osmanlı Halı Sanatı 1834-1930, (ed.: M. Unustası), 89-90, İzmir: Mas Matbaacılık.
• Çokay. M.Ö. (2000). Kumkapı halıları ve ustaları. Antik Dekor Dergisi, (58), 151-154
• Deniz, Bekir (2005) Türk halı sanatının serüveni-I. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Dergisi, 7, 24-46.
• Değirmenci, T. (2002). Kâğıtlardan tezgâhlara taşınan imgeler: resimli Safevi dokumaları. Orta Çağda Anadolu, Aynur Durukan’a Armağan, (hzl.: N. Şaman Doğan), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü.
• Eiland, L. M. (1999). Salting carpets: New cholarship. Ghereh 20, 9-21.
• Farrow F. George - Harrow, L. (1993). Hagop Kapoudjian: The first and greatest master of Kum Kapi school from examples in the George Farrow collection of silk rugs and carpets. Essex: Scorpion Publishing Ltd.
• Kafalılar, A. (1976). Halıcılık ve teknolojisi. Ankara: Köy İşleri Bakanlığı Kooperatifler Eğitim ve El Sanatları Genel Müdürlüğü.
• Karamağaralı, B. (1998). Halı sanatı üzerine. Türk Soylu Halkların Halı, Kilim, Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri 27-31 Mayıs 1996, Kayseri: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Karaman, Ş. (2018). Kumkapı halıları: 19-21.yüzyıllar. Ankara: Ankara Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Küçükerman, Ö. (1987). Anadolu’nun geleneksel halı ve dokuma sanatı içinde Hereke fabrikası. Saraydan Hereke’ye Giden Yol. Ankara: Sümerbank Genel Müdürlüğü.
• Martins Dos Santos, A. R. (2010). The discovery of three lost ‘salting’ carpets: Science as a tool for revealing their history. Unıversidade Nova De Lisboa, Faculdade de Ciências e Tecnologia Department of Conservation and Restoration, Thesis of a Master Degree.
• Önder, A. (2015). Feshane, Hereke ve Kumkapı halılarının tarihçesi. Arkas Koleksiyonunda Osmanlı Halı Sanatı 1834-1930, (ed. M. Unustası), 106-112, İzmir: Mas Matbaacılık
• Parlar, G. (1998). Gravürlerde III. Ahmet çeşmesi (Bab-ı Hümayun çeşmesi), Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi, 43-46, İstanbul: Şehir Üniversitesi.
• Tezcan, H. (2023). Yerli ve yabancı kaynakların ışığında 16.yüzyıldan 20.yüzyıla Türk halı dokumacılığı. Arış Dergisi, 22,116-139
• Yaman, B. (2000). Osmanlı saray halılarında sırma kullanımı. Türk Dünyası Kültür ve Sanat Sempozyumu SDÜ-Isparta-Türkiye Bildiriler Kitabı, 45-50, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları.
• Yazıcı, S. (2015). Osmanlı Devleti’nin bir sanayi merkezi olarak Hereke. Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, (ed.: H. Selvi-M. B. Çelik), 195-213, Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler İdaresi Başkanlığı Yayınları.
• Yetkin, Ş. (1991). Türk halı sanatı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.