ANCIENT TRACES OF TURKISH CULTURE IN DENIZLI TOMBSTONES

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 47, 1413 - 1434, 23.09.2024

Yasin Cemal Galata

https://doi.org/10.12981/mahder.1504828

Öz

Gravestones are one of the most important carriers of historical cultural codes from past to present. There are many tombstones made by Turks within different time periods, from Mongolia to the interior of Europe. The stamp of families/tribes/clans, which have an important function in the social and cultural life of the Turks, are engraved on rock paintings, stones with old Turkish inscriptions, balbals and tombstones, which are considered as sacred areas.
In the time periods before and after Christ, Turkish tribes carried out migrations that had important historical consequences in the vast Eurasian geography. Turks carried many elements of their material culture to the places they migrated to. Birth, wedding and death ceremonies have been important milestones in their social and cultural lives. Gravestones made after deaths are social elements that carry the reflections of cultural life. In terms of Turkish cultural history, gravestones are among the material examples where cultural continuity can be observed.
In this study, examples of Turkish culture are presented from the gravestones discovered in Denizli and its surroundings in the Western region of Anatolia, documented during the preliminary work and shooting of the Tamgalar Dengizli documentary on behalf of TRT Institution. Gravestones built in balbal style with Turkish tribe stamps, old Turkish inscriptions in different village cemeteries of Denizli such as Çivril Özdemirci, Kale Koyunbaba Tomb, Çameli Kalınkoz Cemetery, Akpınar, Gökçeyaka, Emecik, Acıpayam Don Baba Tomb, Darıveren, Acıgöl Akpınar Village Cemetery, Bekilli Yeşiloba Village gravestones were examined.

Anahtar Kelimeler

Denizli, Tombstone, Balbals, Turks Stamps, Ancient Turkish Inscriptions

DENİZLİ MEZAR TAŞLARINDA TÜRK KÜLTÜRÜNÜN KADİM İZLERİ

Öz

Mezar taşları tarihsel kültürel kodların geçmişten günümüze en önemli taşıyıcılarındandır. Moğolistan’dan Avrupa’nın içlerine kadar farklı zaman dilimlerine ait Türkler tarafından yapılmış birçok mezar taşı bulunmaktadır. Türklerin sosyal, kültürel hayatında önemli işlevi olan aile/ aşiret/ boyların damgaları/tamgaları kutsal alanlar olarak nitelenen kaya resimlerine, eski Türk yazıtlı taşlara, balballara ve mezar taşlarına vurulmuştur.
Milattan önce ve sonraki zaman dilimlerinde Türk boyları geniş Avrasya coğrafyasında önemli tarihi sonuçlar doğuran göçler gerçekleştirmişler, maddi kültürlerine ait birçok öğeyi göç ettikleri yerlere taşımışlardır. Doğum, düğün ve ölüm törenleri sosyal kültürel hayatlarında önemli durak taşları olmuştur. Türk kültür tarihi acısından mezar taşları kültürel devamlılığın gözlemlendiği maddi örnekler arasında yer almıştır.
Çalışmada, TRT Kurumu adına Tamgalar Dengizli belgeselinin ön çalışma aşamasında ve çekimler esnasında Anadolu’nun Batı bölgesinde Denizli ve çevresinde tespit edilen mezar taşlarından Türk kültürüne ait örnekler sunulmuştur. Denizli’nin Çivril Özdemirci, Kale Koyunbaba Türbesi, Çameli Kalınkoz Mezarlığı, Akpınar, Gökçeyaka, Emecik, Acıpayam Don Baba Türbesi, Darıveren, Acıgöl Akpınar Köyü Mezarlığı, Bekilli Yeşiloba Köyü gibi farklı köy mezarlıklarında Türk boy damgalı, eski Türk yazıtlı ve balbal tarzında yapılmış mezar taşları ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Denizli, Mezar Taşları, Balballar, Türk Damgaları, Eski Türk Yazıtları

Kaynakça

• Aktemur, A. (2012). Çıldır çevresinden soyut insan heykeli biçimli mezar taşları. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16, 138-139.
• Aktemur, A. (2017). Posof çevresindeki mezarlıklar ve mezar taşları. International Journal of Social Science, 64, 237-268.
• Arslan, M. (2011). Geçmişten günümüze Denizli folkloru. Denizli Tanrıların Kutsadığı Vadi, (hzl.: Filiz Özdem), 305-356, İstanbul: YKY.
• Aslan, A. (2018). Kayseri’de bezemeli mezar taşları. Kayseri: Kayseri BŞB Kültür Yayınları.
• Aslan, M. (2010). Adıyaman Besni ilçesi İncearaplar köyü’ndeki mezar taşları. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Dergisi, 25, 18-32.
• Aydın, E. (2021). Taşa kazınan tarih. İstanbul: Kronik.
• Baykara, T. (1994). Denizli. İslam Ansiklopedisi, IX, 155-158, İstanbul: TDV Yayınları.
• Baykara, T. (2006). 800 yıl önce Denizli topraklarının fethi. Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri I, 45-46, Denizli: Pamukkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Yayınları.
• Cüveyni, A. (2022). Tarih-i Cihan Güşa. (çev. Mürsel Öztürk), Ankara: TTK.
• Çandarlı, A. (2018). Bozkırın mührü: Taş heykeller, Atatürk Üniversitesi TAED, 63, 419-436.
• Çerikan, F. (2018). Mezar taşlarının izinden Denizli Çivril Özdemirci mahallesi mezarlığı, Uluslararası Türk İslam Mezar Taşları Kongresi, 174-184, Aydın.
• Dağ, F. (2015). Balbal dikme geleneğine Anadolu’da bir örnek: Hz. Ökkeş balbalları ve balballar üzerine yeni bir yaklaşım. International Journal of Eurasia Social Sciences, 6, 116-134.
• Doğan, İ. (2000). Kafkasya’daki Göktürk (Runik) işaretli yazıtlar. Ankara: TDK Yayınları.
• Doğan, İ. (2020). Doğu Avrupa’daki Göktürk işaretli yazıtlar. Ankara: TDK Yayınları. Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, (2018). İbn Battûta Seyahatnamesi. (çev. A.Sait Aykut), İstanbul: YKY.
• Elitez, G. (1996). Türk mezar taşlarında bitki motifleri. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Esin, E. (1978). İslamiyet’ten önce Türk kültür tarihi ve İslam’a giriş. İstanbul: İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Galata, Y. (2022). Anadolu’da Türk damgalarına örnek Harran Ulu Camii. İ. Ü. Avrasya Araştırmaları Dergisi, 11, 137-159. Göktürk, M. (1997). Elinde kadeh taşıyan genç erkek figürlü Kırşehir Selçuklu mezar taşı. Türk Arkeoloji Dergisi, 51, 331-343.
• Günay, Ü. - Güngör, Harun (2018). Türklerin dini tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• İnceoğlu, N. (2011). Denizli’de sivil mimari. Denizli Tanrıların Kutsadığı Vadi, (hzl. Filiz Özdem), 247-304, İstanbul: YKY.
• Kahraman, N. (2019). Orta Asya taş heykellerine Anadolu’dan istisnai bir örnek: İnönü taş heykeli. Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 4, 1-20.
• Kaya, E. (2019). Balbal sözcüğüne artsüremli bir bakış, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17(1), 168-178.
• Kaya, S. (2022). Türk devletleri tarih ve kültür atlası. (hzl.: Azmi Özcan), İstanbul: TKHV Yayınları.
• Kayabaşı, O. (2022). Güney batı Toroslarda saç motifli mezar taşları: Muğla, Denizli örneği. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4, 661-670.
• Kırzıoğlu, F. (1996). Hazarlar’ın Kazak ve Borçalı boylarından oluşan Karapapaklar’da insan heykelli kabir taşları yapma geleneği. İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri, 285-298, Ankara: TTK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2003). Eski Türklerdeki ağaç kültünün İslami devirlerdeki devamı. Belleten, 1, 99-109.
• Kormuşin, İ. (2017). Yenisey eski Türk mezar yazıtları. (çev.: Rysbek Alimov), Ankara: TDK Yayınları.
• Kurgun, L. (2002). Denizli ili yer adları. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ögel, B. (1971). Türk Mitolojosi. Ankara: TTK.
• Ögel, B. (2001). Türk kültürünün gelişim çağları. İstanbul: TDAV Yayınları.
• Öney, G. (1967). Niğde Hüdavent Hatun türbesi figürlü kabartmaları. Belleten, 32, 143-154.
• Pektaş, K. (2011). Denizli ve çevresindeki Türk dönemi eserleri. Denizli Tanrıların Kutsadığı Vadi, (hzl.: Filiz Özdem), 167-233, İstanbul: YKY.
• Peler, G. (2017). Aya Androniko’nun İslami balbalları: Kıbrıs Yeşilköy’de bulunan bazı mezar taşları üzerine toplum-dilbilimlik düşünceler. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 57(57), 179-196.
• Roux, J. (1999). Altay Türklerinde ölüm. (çev.: Aykut Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Rozwadowski, A. - Kosko, M. (2002). Spirits and stones shamanism and rock art in Central Asia and Siberia. Poznan: Instytut Wschodni UAM.
• Somuncuoğlu, S. (2012). Tamgalar-Dengizli belgeseli. TRT.
• Sümer, F. (1999). Oğuzlar. İstanbul: TDAV Yayınları.
• Taşağıl, A. (2020). Hunlar. İstanbul: Yeditepe.
• Tok, T. (2015). Denizli ve yöresinde Oğuz yerleşimine dair bazı tespitler. 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri, (ed.: Tufan Gündüz), 617-629, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmalar Enstitüsü Yayınları,
• Yalvar, C. (2024). XI.-XII. yüzyıllarda Kuzey Kafkasya’da Kuman-Kıpçaklar. İstanbul: Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Yaz, Ü. (2016). Yozgat merkez Çalatlı köyünde bulunan balbal formunda mezar taşları, Bozok Sempozyum Bildirileri, IV, 390-398, Yozgat: Bozok Üniversitesi Yayınları.
• Yazıcı, M. (2002). XVI. yüzyılda Batı Anadolu bölgesinde Türkmen yerleşimi ve demografik dağılım. Muğla: Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi.
• Yörükan, Y. (2006). Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.