GALAT SÖZLÜKLERİNDE BİTKİ ADLARI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 47, 1493 - 1516, 23.09.2024

Burcu Sıbıç

https://doi.org/10.12981/mahder.1523076

Öz

ÖZ
Galat, yabancı dillerden alıntılanan sözcüklerin ses, şekil, anlam değişikliklerine uğrayarak dilin bünyesine katılımı sonucu ortaya çıkan söz veya söz gruplarını ifade eder. Galatlar bu özelliğiyle söz varlığı başta olmak üzere dil bilgisinin bütün alt dallarıyla ilişkilidir. Türk söz varlığında da İslamiyet’in kabulüyle birlikte Türkçeye geçen Arapça ve Farsça kökenli sözcüklerin yanı sıra Batı dillerinden de çok sayıda sözcüğün dile nüfuz ettiği; bu sözcüklerin uğradığı değişikliklerin neticesinde pek çok galat sözcüğün ortaya çıktığı görülür. “Yanlış”, “hatalı”, “kusurlu” söyleyişlerle ifade edilen galatlar, başlangıçta âlimler tarafından kaleme alınan değişik eserlerde konu edilmiş; daha sonra ise bu konuda galat sözlükleri vb. gibi müstakil eserler yazılmıştır. Söz konusu eserlerde çok sayıda canlı ve cansız adı, kişi adı, kavim adı, yer adı, çeşitli fiiller vb. ele alınmıştır. Galat sözlüklerinde bahsi geçen kategorilerden biri de bitki adlarıdır. Bu çalışmada; Osmanlı döneminde kaleme alınan galat sözlüklerinde değerlendirilen bitki adları tespit edilmiş, bunlar galat sözlüklerinin yanı sıra farklı sözlüklerdeki biçimleriyle konu edilmiştir. İnceleme yapılırken sözcüklerin Türk yazı dilinin tarihî dönemlerindeki kullanımlarından da yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Söz Varlığı, Galat, Galat Sözlükleri, Bitki, Bitki Adları

EVALUATIONS ON PLANT NAMES IN GALAT DICTIONARIES

Öz

ABSTRACT
Galat refers to the words or groups of words that arise as a result of the incorporation of words borrowed from foreign languages into the language by undergoing changes in sound, form and meaning. With this feature, galat are related to all sub-branches of grammar, especially vocabulary. In Turkish vocabulary, in addition to the words of Arabic and Persian origin that entered Turkish with the adoption of Islam, many words from Western languages penetrated into the language; as a result of the changes these words underwent, it is seen that many galat words emerged. Galat, which is expressed as “wrong”, “erroneous”, “defective” utterances, were initially the subject of various works written by scholars; later on, independent works such as galat dictionaries etc. were written on this subject. In these works, many animate and inanimate names, person names, tribe names, place names, various verbs, etc. were discussed. One of the categories mentioned in galat dictionaries is plant names. In this study, the plant names evaluated in the galat dictionaries written in the Ottoman period were identified, and they were discussed with their forms in different dictionaries as well as galat dictionaries. During the analysis, the usage of the words in the historical periods of Turkish written language was also utilized.

Anahtar Kelimeler

Vocabulary, Galat, Galat Dictionaries, Plant, Plant Names

Kaynakça

• Ahmet Vefik Paşa (2000). Lehce-i osmânî. (hzl.: Recep Toparlı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [LO] Ahterî Mustafa Muslihuddin el-Karahisarî (2017). Ahterî-yi kebîr. (hzl.: Ahmet Kırkkılıç - Yusuf Sancak), 2. b., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [AK] Ali Himmet (H. 1338). Fâzıl’ın galatât defteri. Samsun. Ali Seydî (H. 1324). Defter-i galatât. Dersaâdet. Ayverdi, İ. (2008). Asırlar boyu târihî seyri içinde misalli büyük Türkçe sözlük. C. 1-3, 3. b., İstanbul: Kubbealtı Yayınları. [MBTS] Baytop, T. (2015). Türkçe bitki adları sözlüğü. 4. b., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Bedevian, A. K. (2021). Resimli çokdilli bitki adları sözlüğü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Beydili, C. (2004). Türk mitolojisi ansiklopedik sözlük. (çev.: Eren Ercan), Ankara: Yurt Kitap-Yayın. Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford.
• Çağbayır, Y. (2007). Orhun yazıtlarından günümüze Türkiye Türkçesinin söz varlığı-Ötüken Türkçe sözlük. C. 1-5, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Doğan, Ş. (2012). Ebulfeyz Mustafa Efendi, risâle-i feyziyye fî lügâti’l-müfredâti’t-tıbbiyye. 2. b., İstanbul: Değişim Yayınları.
• Fazlızâde Mehmed Çelebi (1763). Müfredât-ı tıbbiyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye No: 01017, İstanbul.
• Filiz Tekin Hâlid (1926). Yeni galatât. İstanbul.
• Hüseyin Remzî (2018). Lügat-i remzî. C. 1-2, (hzl.: Ali Birinci), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Kaçalin, M. (1996). Galat. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 13, 300-303, İstanbul: TDV Yayınları.
• Karaağaç, G. (2015). Türkçenin alıntılar sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kâşgarlı Mahmud (2015). Divânu Lugâti’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). (hzl.: Ahmet B. Ercilasun – Ziyat Akkoyunlu), 2. b., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kerküklü Ahmed Ziyâeddin (H. 1319). Mecmûam. İstanbul.
• Kültüral, Z. (2008). Galatât sözlükleri. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Mehmed Hafîd (H. 1221). Ed-dürerü’l-müntehabâtü’l-mensûre fî ıslâhi’l-galatâti’l-meşhûre. İstanbul.
• Mehmed Salâhî. (2023). Kâmûs-ı osmânî. (hzl.: Kudret Ayşe Yılmaz), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Meninski, F. M. (2000). Thesaurus linguarum orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae lexicon Turcico-Arabico-Persicum. C. I-III, İstanbul: Simurg Yayınları.
• Muallim Nâcî (2021). Lügat-i nâcî. (hzl.: Ahmet Kartal), 2. b., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mustafa İzzet (H. 1302). Tashîhü’l-galatât ve’l-muharrefât fi’l-esmâʾ ve’l-lugât. İstanbul.
• Mustafa Rüşdü (H. 1313). Tehzîbü’l-kelâm fî lisâni’l-havâssı ve’l-avâm ve izhâbü’l-evhâm min ezhâni’l-enâm. İstanbul.
• Mütercim Ȃsım Efendi (2013). el-okyȃnȗsu’l-basȋt fȋ tercemeti’l-kȃmȗsi’l-muhȋt, kȃmȗsu’l-muhȋt tercümesi. C. 1-6, (hzl.: Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Onay, A. T. (1993). Eski Türk edebiyatında mazmunlar ve izahı. (hzl.: Cemal Kurnaz), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Raif Necdet Kestelli (2011). Resimli Türkçe kamus. (hzl.: Recep Toparlı vd.), 2. b., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sıbıç, B. (2023). Tarihî Türkçe tıp metinlerinde galat kabul edilen sözler üzerine. XVIII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildiriler Kitabı, 91-100, Kosova.
• Sırrı Paşa (H. 1305). Galatât. 3. b., İstanbul.
• Şemseddin Sami (2015). Kamus-ı Türkî. (hzl.: Paşa Yavuzarslan), 2. b., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şeyhülislam Mehmed Esad Efendi (2022). Lehcetü’l-lügat. (hzl.: H. Ahmet Kırkkılıç), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şuʿûrî Hasan Efendi (2019). Ferheng-i şuʿûrî. C. 1-4, (hzl.: Ozan Yılmaz), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• TDK (1963-1982). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü. C. I-XII, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK (1963-1972). XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla tarama sözlüğü. C. I-VI, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK (2019). Türkçe sözlük. 11. b., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Terceme-i Galatâtü’l-avâm. (H. 1311). 2. b., İstanbul.
• Tietze, A. (2016-2020). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati. C. 1-10, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları. Yılmaz, A. (2024). Âşık Ömer divanı’nda açan klasik Türk şiiri çiçekleri. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 17 (46), 704-726.