AŞİG ARTİ OGLİ MANUSCRIPT AND PHONETIC FEATURES

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 48, 2225 - 2246, 26.12.2024

Soner Atalan

https://doi.org/10.12981/mahder.1513836

Öz

When we look at the history of the Turkish language, it can be observed that numerous works have been produced in Turkish using various alphabets such as the Köktürk Runic script, followed by the Manichaean script, the Sogdian-origin Uyghur alphabet, Brahmi script, Arabic script, Armenian (Hay) alphabet, Georgian alphabet, Hebrew alphabet, Syriac alphabet, Greek alphabet, Cyrillic alphabet, and Latin alphabet. These alphabets have been utilized to create texts in Turkish, with adjustments made as necessary to accommodate the phonetic characteristics of the Turkish language, including additions and deletions. The subject of this study is the Aşıġ Arti Oġlı Manuscript, a product of Turkish folk poet written in the 18th-19th centuries in the Azerbaijani Turkish dialect of Culfausing the Armenian (Hay) alphabet. The linguistic features of the Oghuz literary language and dialects is seen in the text. The manuscript consists of 36 poems in Armenian and 69 poems in Turkish, created by Arti Oàlı who is trained in the New Julfa folk poetry school of Iran. In this study, information about the Arti Oàlı is provided, and the manuscript consisting of poems written in Armenian letters is introduced, focusing on the spelling characteristics. While introducing the lover, examples from the poems where the lover provides information about his own life are also given. At the end of the article, some examples of the poems are transcribed into transcription letters. The environment in which the poet's verses were formed is considered to be the Turkish dialects of the Iranian region in the early 19th century. Due to the lack of a standard written language for Azerbaijani Turkish in 19th-century Iran, the phonetic features of this poet's notebook have been examined by comparing them with Turkish as spoken in Turkey. The Turkish-derived and borrowed words in the poet's notebook have been transcribed with the phonetic characteristics of the spoken language of the people. The phonetics of the Turkish-derived words were compared with those in Turkish from Turkey, while the Arabic and Persian-derived words were compared with their originals in the source language.

Anahtar Kelimeler

Minstrel Arti Ogli’s Daftar, Aşugh, Turkish with Armenian alphabet, Historical Azerbaijani Turkish

AŞIĠ ARTİ OĠLI DEFTERİ VE SES BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ

Öz

Türk dili, tarihî süreç içerisinde Köktürk yazı sistemiyle başlayarak Mani, Soğd kökenli Uygur, Brahmi, Arap, Ermeni (Hay), Gürcü, İbrani, Süryani, Grek, Kiril ve Latin alfabeleriyle yazılmıştır. Türk dili bu alfabelerle yazılırken fonetik ihtiyaçlara göre alfabeye işaret eklenmiş veya çıkarılmıştır. Bu çalışmanın konusunu oluşturan Aşıġ Arti Oġlı Defteri, Ermeni (Hay) alfabesi kullanılarak 18.-19. yüzyıl Azerbaycan Türkçesi Culfa ağzıyla yazılmış bir âşık edebiyatı ürünüdür. Yazma, İran Yeni Culfa âşıklık mektebi çevresinde yetişen Arti Oġlı’nın 36 Ermenice ve 69 Türkçe şiirinden oluşmaktadır. Bu çalışmada Aşıġ Arti Oġlı hakkında bilgi verilip Ermeni harfleriyle yazılmış şiirlerinden oluşan defteri tanıtılarak imla ve ses bilgisi özellikleri incelenmiştir. Âşık tanıtılırken âşığın kendi hayatına dair bilgiler verdiği şiirlerinden örnekler de verilmiştir. Âşığın şiirlerinin oluştuğu muhit 19. yüzyılın başları İran sahası Türk ağızları olması dikkate alınarak ve 19. yüzyıl İran sahasındaki Azerbaycan Türkçesinin standart bir yazı dilinin olmaması sebebiyle bu âşık defterinin ses bilgisi özellikleri Türkiye Türkçesi ile mukayese edilerek incelenmiştir. Âşık defterindeki Türkçe kökenli ve alıntı sözcükler halkın konuşma dilindeki ses özellikleriyle yazıya geçirilmiştir. Türkçe kökenli sözcüklerin ses bilgisi Türkiye Türkçesi, Arapça ve Farsça kökenli sözcükler ise kaynak dildeki orijinalleriyle karşılaştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Aşıà Arti Oàlı Defteri, Arti Oglı, Aşuğ, Ermeni Harfli Türkçe, Tarihî Azerbaycan Türkçesi

Kaynakça

• Atalan, S. (2023), Gregoryan muhiti Kıpçak Türkçesiyle yazılmış “Alġışı Arı Nersesning”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 20(3), 445-481.
• Bedros Z. (2009), Ermeniceden Türkçeye mükemmel lügat: Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bedros Z. (2009), Türkçeden Ermeniceye mükemmel lügat: Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Berberyan, H. (1964), La litterature Armeno-Turque. Philologiae Turcicae Fundamenta, C. II, 809-819, Wiesbaden.
• Çetin Milci, E. (2014). Gregoryan muhiti Kıpçak Türkçesi mahkeme tutanakları (1630-1635) (inceleme-metin-dizin). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Ergin, M. (1958). Türk dil bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
• Hamarat Yardımcı, Z. (2023). Dinî içeriğe sahip destanlar: Ermeni harfli Türkçe Hayr Apraham risalesi. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 7(3), 2828-2886.
• Koç Giannopoulos, A. (2023). Karamanlı Türkçesi ile yazılmış manzum bir destan: Agios Tafos destanı. XVIII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildiriler Kitabı, Kosova, Priştine (25-28 Eylül 2023), 54-61, Ankara.
• Korkmaz, Z. (192). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1989) Türk edebiyatı’nın Ermeni edebiyatı üzerindeki te’sirleri. Edebiyat Araştırmaları I, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Pamukciyan, K. (2002) Ermeni harfli Türkçe metinler, İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Türkmen, F. (1992). Türk halk edebiyatının Ermeni kültürüne etkileri. İzmir: Akademi Kitabevi.
• Արամ, Երեմյան, Աշուղ Յարթուն Օղլի, Նոր Ջուղա, «Տպարան Ամենափրկչյան Վանքի», 1920. (Aram Yeremyan (1920). Aşuà Artun Oàlı, Nor Juàa, «Tparan Amenaprkchyan Vanki»hrat.)
• Արամ, Երեմյան (1946). Աշուղ Յարթուն Օղլի, Թեհրան «Տպարան մոդերն», (Aram Yeremyan (1946) Aşuà Artun Oàlı, Tehran, «Modern» hrat.)