BİR TÜRK GÖSTERGEKÜRE ALANI OLARAK TÜRK DÜNYASI DESTAN MOTİFLERİ

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 49, 184 - 204, 19.03.2025

İlknur Bayrak İşcanoğlu , Nilgün Çelik

Öz

İçerisinde kültüre ait semboller, simgeler, dil gibi ögelerin yer aldığı göstergebilimsel bir alanı ifade eden göstergeküre, özellikle bellek ürünü olarak görülen metinlerin anlamlandırılmasında önemli bir yere sahiptir. Bünyelerindeki Türk kültürüne ait kültürel anlamların varlığı, kodlar ve çeşitli sembolleri ile Türk dünyası destan metinleri bu çalışmada Türk kültürüne ait bir Türk göstergeküresi olarak ele alınmıştır. Farklı coğrafyalarda yüzyıllar boyunca devam ettirilen, Türk kültürüne ait kültürel etkileşimin ve iletişimin devam ettirilmesini sağlayan bir tür olarak Türk dünyası destanları özellikle benzer motifleri ile Türk düşünce ve algısının göstergesi olarak dikkat çekmektedir. Bu çalışmada Türk dünyası destanlarında ortak motifler olarak dikkat çeken çocuksuzluk motifi, alp kadın motifi, rüya motifi, formülistik sayı motifi, at motifi, kurt motifi, ışık motifi kültür göstergebilimci Yuri Lotman’ın göstergeküre kavramı çerçevesinde anlamlandırılmaya ve Türk’e özgü bir düşünüş ve algı olarak açıklanmaya çalışılmıştır. Bu sebeple Türk dünyası destan metinlerindeki ortak motiflerin tespiti için alan yazın taranmış ve alan yazındaki bulgular çözümlenmiş, betimlenmiş ve yorumlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kültür Göstergebilimi, Göstergeküre, Türk Dünyası, Destan, Motif

EPIC MOTIFS OF THE TURKISH WORLD AS A TURKISH SEMIOSPHERE

Öz

The semiosphere, which refers to a semiotic area in which elements such as symbols, icons and language belonging to culture take place, has an important place especially in the interpretation of texts seen as memory products. In this study, Turkish world epic texts with the presence of cultural meanings, codes and various symbols belonging to Turkish culture are considered as a Turkish semiosphere belonging to Turkish culture. As a genre that has been continued for centuries in different geographies and ensures the continuation of cultural interaction and communication of Turkish culture, the epics of the Turkic world draw attention as an indicator of Turkish thought and perception, especially with similar motifs. In this study, the motif of childlessness, the motif of the alpine woman, the dream motif, the formulaic number motif, the horse motif, the wolf motif, the light motif which attract attention as common motifs in the epics of the Turkic world, are tried to be interpreted within the framework of cultural semiotician Yuri Lotman's semiosphere concept and the common epic motifs of the Turkic world are tried to be explained as a Turkish-specific thinking and perception. For this reason, the literature was scanned to identify common motifs in the epic texts of the Turkish world, and the findings in the literature were analyzed, described and interpreted.

Anahtar Kelimeler

Cultural Semiotics, Semiosphere, Turkish World, Epic, Motif

Kaynakça

• Aktulum, K. (2014). Folklorik imgelem. Millî Folklor, 26(101), 277- 290.
• Akyüz, Ç. (2010). Manas Destanı’nda alp kadın tipi. Mukaddime,1,169-180.
• Altun, Z. (2019). Türk kültüründe “kurt kavramı” üzerine bir inceleme. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 8/22, 91-108.
• Aslan, E. (1995). Dede Korkut hikâyeleri ile Türk destan ve halk hikâyelerinde alp-kız motifi”. Folklor/Edebiyat, 4, 20-35.
• Aslan, E. (2006). Türk destanlarının oluşumunu ve tematik örgüsünü belirleyen önemli tip ve motifler. VII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, 18-30, Gaziantep, 27 Haziran-1 Temmuz.
• Ata Yıldız, N. (2015). Türk dünyası destancılık geleneği ve destanlar. Ankara: Akçağ Yayınları
• Bang-Kaup, W. - Arat, R.R. (2012). Oğuz kağan destanı. İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Boratav, P.N. (1984). Köroğlu destanı. İstanbul: Adam Yayınları.
• Camgirçiyeva, G. (1995). Manas destandaki gelenekler ve motifler. Türk Lehçeleri ve Edebiyat Dergisi, (3)24, 93-102.
• Çelepi, M. S. (2023). Türk semiyosferinde bir mücadele örneği: Ali Cengiz oyunu. Millî Folklor, 18(137), 61-73. Civelek, M.-Türkay, O. (2020). Göstergebilimin kuramsal açıdan incelenmesine yönelik bir araştırma. Alanya Akademik Bakış Dergisi, 4(3), 771-787.
• Çobanoğlu, Ö (2010). Türk dünyası epik destan geleneği. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Demirel, H. (2015). Türk destanlarının ana unsurları. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Dindar, S. (2012). Yuri Lotman: Kültür göstergebilimi ve çeviri. 8. Ulusal Frankofoni Kongresi Bildiriler, (ed.: Ali Tilbe vd.), 112-122, Tekirdağ.
• Ergin, M. (2008). Dede Korkut kitabı 1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Ergun, M. - İbrahimov, G. (2000). Başkurt halk destanları. Ankara: Türksoy.
• Ergun, M. (2013). Yakut destan geleneği ve Er Sogotoh. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Gelayeva, A. (1995). Karaçay-Malkarların kahramanlık destanları. “Nart”ların “Manas”taki paralelleri. Uluslararası Manas Destanı ve Etkileri Bilgi Şöleni, 107-116, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Gömeç, S. (2011). Şamanizm ve eski Türk dini. Berikan Yayınevi.
• Gülşen, H. (2013). Kurt motifi üzerine bir inceleme. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, 39, 18-28.
• İnan, A. (1992). Manas destanı. Ankara: MEB Yayınları.
• Küçük, M. A. (2013). Türk destanlarında “sayı” motifinin dini yansımaları”. Gazi Türkiyat, 1(13), 91-109.
• Lotman, Y. M. (1990). Universe of mind. A semiotic theory of culture. Indiana: Indiana Universty Press.
• Lotman, Y. M. (2005). On the semiosphere. Σημειωτκή-Sign Systems Studies, 33(1), 205-229.
• Mamay, C. (2010). Manas. Ürümçü: Şinjaŋ El Basması.
• Önal, M. N. (2007). Türk mitinin oluşumunda ışığın rolü. Journal of Turkish Studies, Şinasi Tekin Hatıra Sayısı II, 31(2), 145-158.
• Öztürk, A. (2011). Çağlar içinde Türk destanları. İstanbul: Pozitif Yayınları
• Sweterlitsch, R. (2016) Gelenek. (çev.: Aslı Büyükokutan Töret), Millî Folklor, 28(110), 121-124.
• Tekin, Ç. S.-İşeri, K. (2023). Karikatürlerin kültür göstergebilimi açısından çözümlenmesi. Dünya Dilleri, Edebiyatları ve Çeviri Çalışmaları Dergisi, 4(2), 248-263.
• Turgubayer, C. (2007). Türk dünyası destanlarında ortak motifler üzerine. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 24, 93-102.
• Uslu, B. (2019). Manas’ın dünyaya gelişine göstergebilimsel bir deneme. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, 31, 209-224.
• Yardımcı, M. (2007). Destanlar. Ankara: Ürün Yayınları.
• Yıldız, N. (2009). Türk destanlarında çocuksuzluk. Millî Folklor, 21(82), 76-88.
• Yoldaşoğlu, F. (2000). Alpamış destanı. (çev.: Aysu Şimşek vd.), Ankara: AYK Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.