MARMARİS, MİLAS VE MENTEŞE ’DE GÖBEK BÖLÜMÜ FİGÜRLÜ KAPI TOKMAKLARI

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 49, 655 - 670, 19.03.2025

Oktay Başak

Öz

Yakın zamana dek konut ve avluların giriş kapılarında kendilerine sıkça yer bulan kapı aksamlarından olan halka (şakşak) ve tokmaklar, kapıları süsleyen elemanlar olmalarının yanı sıra aynı zamanda birer haberleşme aracı olmaları yönüyle de önem arz etmişlerdir. Bu çalışmada, Muğla merkez ilçe Menteşe ile Milas ve Marmaris ilçelerinde 2017-2018 yıllarında sahada yapılan çalışmalarda tespit edilen tokmak ve halkaların kapıyla bağlantılarını sağlayan bölümden biri olan ayna bölümü figürlü olanlar ele alınmaya çalışılmıştır. Yurt içinde ve dışında çok sayıda örneği bulunan ayna bölümü figürlü olan tokmaklardan, araştırma yapılan ilçelerde; aslan başı, kadın yüzü, kartal ve nemes başlıklı erkek başı olmak üzere 12 adet tespit edilmiştir. Kondisyon olarak iyi durumda olan eserlerin çoğu in-situ durumdadır. Tokmak kısmı figürlü olanlarla birlikte dikkatleri üzerine çeken en önemli aksamların başında; genellikle döküm tekniği ile yapılmış bronz ya da pirinçten olan tokmakların kapıyla bağlantısını sağlayan aynaları gelmektedir. El, kuş, yılan, horoz ve stilize edilmiş ejder gibi farklı şekillerde olan figürlü tokmaklar hariç, kapıların dekorasyonunda dikkat çeken bölümlerden biri de, genellikle U ve daire şeklinde bir halka ya da tokmağın bağlı olduğu figürlü olan aynalar oluşturmaktadır. Çoğunlukla aslan, kartal, kadın ve erkek başı şeklinde olan aynalıkların; işlevsel ve dekoratif bir öğe olmalarının ötesinde, kapısı üzerinde bulundukları evi kötülüklerden korumaya yönelik mistik bir yönlerinin de olduğu düşünülmektedir. Ait oldukları dönemin kültürüne ışık tutan tokmaklara olan ilginin zamanla azalmasıyla, eski önemlerini kaybetmelerine dikkat çekilmek istenmesinin yanı sıra, alanla ilgili birçok akademik çalışmada ayna veya göbek olarak tanımlanan bu bölümün, çoğu kez tokmak olarak lanse edilmiş olması da, konunun ele alınmasında etkili olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Maden Sanatı, Muğla, Dionysos, Kapı Tokmağı, Figür

Etik Beyan

Etik Kurul İzni: Bu çalışma etik kurul onayı gerektirmemektedir.

Destekleyen Kurum

Çalışmada herhangi bir kurum ya da kuruluştan destek alınmamıştır.

Proje Numarası

-

Teşekkür

Çalışmaya veri sağlayarak katkıda bulunan Nurullah OLAŞ'a teşekkür ederim.

DOOR KNOCKERS WITH HUB FIGURED SECTIONS IN MARMARIS, MILAS AND MENTEŞE

Öz

Rings (şakşak) and knockers, door components that have been frequently found on the entrance doors of residences and courtyards until recently, are important not only as elements that decorate the doors, but also as a means of communication. In this study, we have examıned the door component with mirror section attaching knockers and rings to the door that detected in the study carried out in the field in 2017-2018 in Menteşe, Muğla central district,Menteşe, Milas and Marmaris districts. There are many samples of knockers with mirror section figures both at home and abroad and in the districts where the research was conducted; 12 were identified, including a lion head, a female face, an eagle and a male head with a nemes headdress. Most of the Works which are in good condition are in-situ. The most important parts that attract attention, along with the ones with figured knockers, are the mirrors that connect the knockers, which are generally made of bronze or brass, made with the casting technique, to the door. Apart from the figured knockers in different shapes such as hands, birds, snakes, roosters and stylized dragons, one of the most striking parts of the decoration of the doors is the figured mirrors, to which the knocker is attached, or a ring in the shape of a U or a circle. Mirrors, which are mostly in the shape of lions, eagles, women's and men's heads, are thought to have a mystical aspect to protect the house on which they are located from evil, in addition to being a decorative element It is intended to draw attention to the fact that the interest in the door knocker, which shed light on the culture of the period they belong to, has decreased over time and they have lost their former importance. In addition, this part, which is defined as a knob in many academic studies in the field, is often referred to as a door knocker has also been effective in addressing the subject.

Anahtar Kelimeler

Metalwork, Muğla, Dionysos, Door-knocker, Figure

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Arseven, C. (1983). Sanat Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Ataoğuz Çal, Ö. (2008). Ali Bey Adası (Ayvalık) kapı halka ve tokmakları. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(25), 225-241.
• Ayık, Y.(2019). Kapıların iletişimi: Göstergebilimsel çözümleme. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi.
• Birdevrim, A.(1997). Anadolu kapı tokmakları ve bu formlardan yola çıkarak çağdaş seramik öneriler, İstanbul: Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Seramik ve Cam Ana Sanat Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi.
• Çal, H. (2001). Hatay kapı halkaları ve tokmakları. Ortadoğu’da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslar Arası Bilgi Şöleni Bildirileri, C.1, 173-188, Ankara.
• Çal, H.- Çal, Ö. (2008). Trakya bölgesi kapı tokmakları ve çekecekleri. Ankara: Atatürk Kültür ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Efe, M. (2019). Geleneksel Ayvalık konut mimarisinde kapı ve kapı tokmaklarının tipolojisi. İzmir: İzmir Demokrasi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Ekinci, E. (2019). Geleneksel Mardin evlerinde kapı tokmakları ve halkaları. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Erhat, A.(1984). Mitoloji sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• İskenderoğlu, L. (2009). Malatya evlerinin kapı tokmakları. Sanat ve İnsan Dergisi, 1(1), 47-60. Karahan, O.-Dökmeci, V. (2010). Kapı tokmakları. Mimar, 35, 22-26.
• Kılıç, S. (2020). Akseki Sarı Hacılar, İbradı, ormana geleneksel sivil mimarlık konutlarındaki kapı tokmakları ve kapı halkaları. Antalya Kitabı Antalya’da Doğa ve Medeniyet 3, (ed.: Bedia Koçakoğlu - Diren Çakılcı ), 357-375, Antalya: Antalya Büyükşehir Belediyesi.
• Köşklü Z. (2012). İtalya örnekleriyle aslan başı kapı tokmakları. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 28,119-133.
• Olaş, N. (2019). Muğla (Menteşe), Milas ve Marmaris evlerinde bulunan kapı tokmakları. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Özgan,R. (2021) Dionysos ikonografisi ışığında dört yontu başının değerlendirilmesi. Arkhaia Anatolika Anadolu Arkeolojisi Araştırmaları Dergisi, 4, 140-162.
• Özgen, M. (2018). “Geleneksel Tokat Evlerinde Kapı Tokmakları”, Motif Akademi Halkbilimleri Dergisi, Cilt 11, Sayı 21, s.87-104.
• Özkıyıkcı, S. (2021). Kapı tokmaklarının incelenmesi ve baskı resme yansımaları. Lefkoşa: Yakın Doğu Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Sarıca, A. ( 2019) Payitaht Edirne’de geleneksel kapı halkaları ve tokmakları. Route Educational and Social Science Journal, 6(7), 1036-1053.
• Sarıca, A. (2019). Kırklareli yöresinde kullanılan kapı tokmakları. ZfWT, 11 (3), 197‐208.
• Tali,Ş. (2008). Germir evlerinin giriş kapıları üzerine tipolojik bir araştırma. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 21, 165-185.