DEMONİK VARLIKLARA DİŞİLLİĞİN ATFEDİLMESİ ÜZERİNE MÜLAHAZALAR

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 49, 160 - 183, 19.03.2025

Eser Kara

Öz

Türk kültür ve inancında önemli bir yere sahip olan demonik varlıklar, Türk mitolojisi ve şamanlığında yer alarak günümüze kadar canlılığını korumuştur. Türk mitolojisinde, zamanla iyiden kötüye evrilen bu varlıklar genellikle tanrısallık statüsüne sahip olmadan doğa, bitki ve hayvan kültlerinde yer alır ve Mitolojik Ana kültü ile Tanrı kültü arasında bir geçiş noktası oluşturur. Zamanla antropomorfik hale gelen bu varlıkların evrimi, dini sistemlerin etkisiyle şekillenmiştir. Demonoloji, Türk toplumunun sosyo-kültürel yapısında kalıcı olmuş ve hızla değişen dünyaya uyum sağlayarak başta inanç merkezli bir anlatı olan memorat ve diğer halk edebiyatı türlerinde varlığını sürdürmüştür. Demonik varlıklar ve bu varlıklara yapılan tasavvur ve tasvirler incelendiğinde akla gelen sorulardan biri olarak Türk halkı bu varlıkları erillik ve dişillik anlamında nasıl tasavvur etmiştir? Türk boyları ve topluluklarının mitolojilerinde, iyeler ve demonik varlıkların yalnızca erkek ya da kadın olarak tasavvur edilebildiği gibi, hem erkek hem de kadın özelliklerine sahip varlıkların yanı sıra belirli bir cinsiyet atfedilmeyen varlıkların da bulunduğu bilinmekle beraber bu çalışmada dişil olarak tasavvur edilen demonik varlıklar ve bu varlıklara atfedilen dişillik üzerine birtakım görüş ve düşünceler işlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk Kültürü, Demonik İnanç, Demonik Varlıklar, Dişil Demonik Varlıklar, Demonik Varlıkların Cinsiyet Temsili

Reflections on the Attribution of Femininity to Demonic Beings

Öz

Demonic beings, which hold a significant place in Turkish culture and belief, have maintained their vitality by existing within Turkish mythology and shamanism up to the present day. In Turkish mythology, these entities, which have gradually evolved from good to evil over time, generally appear in nature, plant, and animal cults without attaining divine status, forming a transitional point between the Mythological Mother cult and the God cult. The evolution of these entities, which eventually became anthropomorphic, was shaped by the influence of religious systems. The study of demonology has become a lasting element in the socio-cultural structure of Turkish society and has continued to exist, adapting to the rapidly changing world, particularly in belief-centered narratives such as memorates and other genres of folk literature. When examining demonic beings and the conceptions and depictions of them, one of the questions that comes to mind is: How did the Turkish people conceive of these entities in terms of masculinity and femininity? In the mythology of Turkish tribes and communities, it is known that along with spirits and demonic beings envisioned solely as male or female, there are also entities possessing both male and female characteristics, as well as those without any specific gender attribution. In this study, however, certain perspectives and ideas regarding demonic beings envisioned as feminine and the femininity attributed to them are explored.

Anahtar Kelimeler

Turkish Culture, Demonic Belief, Demonic Beings, Feminine Demonic Beings, Gender Representation of Demonic Beings

Kaynakça

• Abdurrezzak, A. O. (2021). Halk inançlarının işlevleri ve düşünsel temelleri. Asya Studies-Academic Social Studies/Akademik Sosyal Araştırmalar, 5(18), 155-168.
• Alimova, C. (2015). Er Töştük ve Coodarbeşim destanlarında kullanılan celmoguz motifi üzerine. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 39, 7-14.
• Arslan, A. vd. (2016). Türk kültürü bağlamında Ağrı ili alkarısı inanışları. Milli Eğitim Dergisi, 45(212), 201-210.
• Balıkçı, Ş. (2023). Mardin sahası demonik varlık anlatıları. Folklor Akademi Dergisi, 6(2), 778 – 792.
• Bayat, F. (2006). Ana hatlarıyla Türk şamanlığı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bayat, F. (2007). Kâşgarlı Mahmut’un‚ “Divânü Lügâti’t-Türk” eserinde mitolojik dünya modeli ile ilgili bazı kavramlar. Journal of Turkish Linguistics, 1 (1), 3-12.
• Bayat, F. (2010). Toplumsal cinsiyet bağlamında kadın şamanlar. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(13), 44-51.
• Bayat, F. (2011). Türk mitolojik sistemi 1. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bayat, F. (2012a). Türk kültüründe kadın şaman. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bayat, F. (2012b). Türk mitolojik sistemi 2. İstanbul: Ötüken Neşriyatı.
• Baysan, M. (2021). Kütahya’da derlenen memorat örnekleri üzerine inceleme. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 14(34), 553-572.
• Çeribaş, M. (2013). Kırgız Türklerinin mitlerinde ve efsanelerinde olağanüstü varlıklar, bu varlıklara dair anlatmalar ve inanmalar. Türkbilig, Bengü Bitig Dursun Yıldırım Armağanı, (ed.: B. Gül vd.), 173-200, İstanbul: Öncü Kitap.
• Çobanoğlu, Ö. (2003). Türk halk kültüründe memoratlar ve halk inançları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çobanoğlu, Ö. (2007). Türk dünyası epik destan geleneği. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2011). Türk mitolojisinin ana hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Çöloğlu, R. (2023). Kırgız destanlarındaki Kökçö ve Koşoy ile Kazak destanlarındaki Kökşö ve Kosay üzerine bir inceleme. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 11(34), 151-171.
• Dökmen, Z.Y. (2017). Toplumsal cinsiyet. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Durbilmez, B. - Gümüş, Ş. (2022). Kırgızistan’da kara iyeler ve devlerle ilgili inanışlar: Kırgız-Türk destanlarından örneklerle. Millî Folklor, 17(133), 58-70.
• Duvarcı, A. (2005). Türklerde tabiat üstü varlıklar ve bunlarla ilgili kabuller, inanmalar, uygulamalar. Bilig/Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 32, 125-144.
• Eliade, M. (2014). Şamanizm ilkel esrime teknikleri .3. Baskı, (çev.: İ. Birkan), Ankara: İmge Kitabevi. Ergin, M. (1989). Dede korkut kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Fedakâr, P. (2014). Besleyen mi, öldüren mi: Türk mitik tasavvurunda anne arketipinin antropomorfik görünümleri. Millî Folklor, 26 (103), 5-19.
• Hoppál, M. (2014). Avrasya’da şamanlar. (çev.: Bülent Bayram - H. Şevket Çağatay Çapraz), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ilıcak, N.G. (2020). Mehmed Emin Tokadî hakkında oluşturulan memorat örnekleri. Turkish Studies - Language and Literature, 15(1), 207-221.
• İnan, A.K. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Jung, C.G. (2015a). Feminen dişilliğin farklı yüzleri. (çev.: Tuğrul Veli Soylu), İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Jung, C.G. (2015b). Maskülen erilliğin farklı yüzleri. (çev.: Didem Gamze Erdinç), İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Kara, E. (2017). Türk destanlarında şamanistik unsurların tespiti ve değerlendirilmesi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kaya, D. (2010). Türk halk edebiyatı terimleri sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kızıldağ, H. (2024). Kurgusal memoratların geleneksel memoratlarla mukayesesi. The Journal of Academic Social Science, 144(144), 391-404.
• Koçak, A. (2018). Karaçay-Malkar nart destanlarında kaotik varlık olarak Emegen/ler. Aydın Türklük Bilgisi, 4(7), 109-122.
• Koçak, A. - Gündoğdu, S. K. (2018). Kahramanın yolculuğunda dişil varlıklar: Karaçay-Malkar nart destanları örneği. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 4(1), 101-125.
• Kumartaşlıoğlu, S. (2014). Türk kültüründe ateş ve ocak iyeleri. Karadeniz Araştırmaları, 43, 175-190.
• Louann, B. (2011a). Erkek beyni. (çev.: Gül Tonak), İstanbul: Say Yayınları.
• Louann, B. (2011b). Kadın beyni. (çev.: Zeynep Heyzen Ateş), İstanbul: Say Yayınları.
• Mustafayeva, V. (2022). Kaşkay folklorunda demonik varlıklar. Türkiyat Mecmuası, 32(2), 751-769.
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ozan, M. (2015). Dünden bugüne Türk halk kültüründe ‘kara iyeler’. Kültür Evreni Dergisi, 23, 41-51.
• Ögel, B. (2010). Türk mitolojisi. C. 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi. C. 2, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öger, A. - Altın, K. (2016). Uygurlarda Şamanizmden İslama kötü ruhların dönüşümü. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 7, 14-25.
• Özarslan, M. (2003). Türk kültüründe ağaç ve orman kültü. Türkbilig, 5, 94-102.
• Uğurlu, S. (2022). Sözlü gelenekte Hızır konulu memoratlar. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 10(31), 32-55.
• Yapıcı, A. (2016). Toplumsal cinsiyet din ve kadın. İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• Yörükân, Y.Z. (2014). Müslümanlıktan evvel Türk dinleri Şamanizm. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Zaripova Çetin, Ç. (2007). Tatar Türklerinde mitolojik varlıklarla ilgili mitler ve inanışlar (iyeler ve yaratıklar). Bilig, 43, 1-32.