ÂŞIK SAİD’E AİT İKİ DESTANIN ÂŞIK EDEBİYATI-SÖZLÜ TARİH İLİŞKİSİ ÇERÇEVESİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 49, 135 - 159, 19.03.2025

Özlem Özdemir

Öz

Sözlü tarih çalışmaları, tarihî süreçte gerçekleşen bir olaya tanık olanların düşünce ve sözlerinin ortaya konulmasıyla, söz konusu olayın, klasik tarih yazıcılarının dışında farklı bir gözle yeniden değerlendirilmesine olanak sağlamaktadır. Sözlü tarih, temelde tarih yazımında kullanılan bir yaklaşımdır. Ancak bu yaklaşımın alan yazınında yalnızca tarih bilimi tarafından değil, sosyal bilimlerin sosyoloji, eğitim, edebiyat, sinema gibi pek çok bilim dalı tarafından uygulandığı bilinir. Bu yönüyle değişik disiplinleri bir odakta buluşturarak yeni bakış açılarının da tarih yazımına dahil olmasına katkıda bulunur. Dolayısıyla sözlü tarih yaklaşımı özellikle sosyal bilimler alanında son yıllarda ivme kazanan disiplinler arası çalışmaların gelişmesine destek olmaktadır. Sözlü tarih çalışmalarının uygulama alanlarından biri de âşık edebiyatıdır. Âşıklar, sanat yönü güçlü olan kimseler olmalarının yanında yaşadıkları dönemin toplumsal olaylarının sözcüsü olma niteliğini de taşır. Bu çalışmada da gerek yaşadığı dönemde gerekse sonrasında çevresindeki Muharrem Ertaş, Neşet Ertaş, Hacı Taşan gibi halk şairlerine ilham veren Kırşehirli Âşık Said’in destan türündeki eserleri, sözlü tarih yönteminden yararlanılarak değerlendirilmiştir. Çalışmada âşığın 1876 Karadağ Savaşı hakkında söylediği iki ayrı destan üzerinde durulmuştur. Söz konusu destanların sözlü tarih yaklaşımı çerçevesinde değerlendirilmesiyle Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde yaşanan ve Türk halkının zihninde derin izler bırakan savaşın milletçe algılanış şeklini ortaya koymak amaçlanmıştır. Böylece söz konusu olayı resmi tarih kayıtlarının dışında farklı bir bakış açısıyla değerlendirmek de mümkün olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Sözlü Tarih, Âşık Edebiyatı, Âşık Tarzı Destan, Âşık Said, İlhamî

EXAMINING TWO OF ÂŞIK SAID'S EPICS WITHIN THE CONTEXT OF THE RELATIONSHIP BETWEEN MINSTREL LITERATURE AND ORAL HİSTORY

Öz

Oral history studies offer the chance to re-examine the event in question from a different angle than the classical history writers by giving the opinions and statements of individuals who witnessed an event that occurred during the historical process, In essence, oral history is a historiography method. However, it is well recognised that this method is used in many social sciences, including sociology, education, literature, and film, in addition to history. In this way, it helps historiography to incorporate new viewpoints by uniting disparate fields around a common objective. As a result, the oral history method encourages the growth of multidisciplinary research, which has accelerated recently, particularly in the social sciences. Minstrel (Âşık) literature is one of the fields in which oral history studies are applied. Not only do minstrels possess a strong artistic aspect, but they also have the ability to represent the social events of the time they lived in. In this study, the oral history technique was used to examine the epic works of Âşık Said from Kırşehir, who influenced the folk poets such as Muharrem Ertaş, Neşet Ertaş, Hacı Taşan, around him both during and after his lifetime. Two distinct epics that the Âşık Said recounted about the Montenegro War of 1876 were the subject of the study. By analysing these epics using the framework of oral history it was intended to uncover how the people perceived the war that occurred during the last period of the Ottoman Empire and left a lasting impression on the Turkish people. Thus, it will be possible to evaluate the event in question from a different perspective outside of official historical records.

Anahtar Kelimeler

Oral History, Minstrel Literature, Minstrel Style Epic, Âşık Said, İlhamî

Kaynakça

• Altınok, B. Y. (2024a). Toklumenli Âşık Said, hayatı ve şiirleri. Kırşehir: Kırşehir Belediyesi.
• Altınok, B. Y. (2024b). Âşık Seyfullah. Kırşehir: Kırşehir Belediyesi.
• Aydemir, M. (2020). 93 Harbi’nin Türk romanına yansımaları. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(2), 115-132.
• Bascom, W. R. (2010). Folklorun dört işlevi. (çev.: Ferya Çalış). Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2, (ed.: M. Öcal Oğuz - Selcan Gürçayır), 71-86, Ankara: Geleneksel.
• Bayar, Y. (2013). 1873-1875 Orta Anadolu kıtlığı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Baykara, T. (1996). Tarih araştırma ve yazma metodu. İzmir: IQ Kültür Sanat.
• Bulut, V. (1983). Kırşehir halk ozanları. Ankara: Filiz.
• Çömlekçi, A. (2019). V. Murad’ın tahta çıkışının ve saltanatının yabancı basına yansımaları, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 63 (12), 307-316.
• Danacıoğlu, E. (2012). Geçmişin izleri – Yanı başınızdaki tarih için bir kılavuz. İstanbul: Tarih Vakfı.
• Dere, İ. - Dinç, E. (2020). Sözlü tarihin geçerliliği ve güvenilirliği üzerine bir değerlendirme. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(2), 275-289.
• Durbilmez, B. (2023). Âşık edebiyatı ve sözlü tarih ilişkileri bağlamında Şifaî’nin Çanakkale Destanı üzerine bir çözümleme. Türk Harp Dili ve Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri Kitabı. (ed.: E. Bozok, vd.), 483-494, Ankara: Millî Savunma Üniversitesi.
• Dursun, M. T. - Aydın, Ç. (2022). Sosyal bilim araştırmalarında sözlü tarih yöntemi. AÜSBD, 22(2), 1-18.
• Eltut, N. (2009). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ve iki ülke açısından sonuçları. 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) Bildiriler Kitabı (Doğubilim Çalışmaları), (ed. Z. Dilek, vd), 119-129, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (2007). Makaleler. Ankara: Akçağ.
• Ersoy, R. (2009). Sözlü tarih-folklor ilişkisi- Baraklar örneği. Ankara: Akçağ.
• Fidan, S. (2011). Sözlü kültür–sözlü tarih ilişkisi bağlamında Niş türküleri. Turkish Studies, VI(4), 139–148. Genelkurmay Başkanlığı. (2004). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı zaman dizini. Ankara: Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları.
• Gezer, S. (2023a). Folklor ve sözlü tarih. Ankara: Nobel Bilimsel Eserler.
• Gezer, S. (2023b). Sözlü tarih yaklaşımının folklor çalışmaları için önemi. Folklor Akademi Dergisi, 6(2), 955-967.
• Güneş, M. (2011). Rumeli’nin kaybının Türk şiirindeki akisleri. Türkbilig, 21, 183-206.
• İlhan, M. E. (2022). Âşık tarzı edebiyatın ve kültürün tarihi: tarihyazımına dair bir derkenar. Metin Ekici Armağanı. (ed.: S. Fedakar ve M. Duranlı), 955-966, İzmir: Ege Üniversitesi.
• Karakaya, O. (2002). Türk halk müziğinde bozlak kavramı üzerine bir araştırma. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kaya, D. (2014). Türk halk edebiyatı kavramları ve terimleri sözlüğü. Ankara: Akçağ. Kırımhan, S. N. (1995). XIX. yüzyılda yaşamış Kırşehirli âşıklar ve Âşık Said. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Küpüç, E. (2014). Sözlü tarih kavramı ve sözlü tarihin tarih öğretimindeki rolü. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Metin, C. (2002). Sözlü tarih ve Türkiye’deki gelişimi. Türk Kültürü, 469 (XL), 288-298.
• Obruk, C. (1983). Kırşehirli Âşık Said. Ankara: Ulus Matbaası.
• Oring, E. (2014). Folklorun üç işlevi-halkbilimsel tanım olarak geleneksel işlevcilik. (çev.: Aslı Büyükokutan), Halkbiliminde Kuram ve Yaklaşımlar-4, 117-128, Ankara: Geleneksel.
• Özbaş, A. - Öztaş, S. (2021). Sözlü tarih ve tarih yazımındaki değişim. RumeliDE Journal of Language and Literature Studies, 25, 154-168.
• Özdemir, Ö. (2020). Kazak Türklerinin destanlarında mitolojik unsurlar. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Özkan, A. (2023). 1876 Osmanlı-Sırp-Karadağ savaşı’nda yabancı gönüllüler. TÜBAR, 53, 121-137.
• Özkaya Duman, O. (2017). Geçmişin sesiyle tarihi yeniden düşünmek üzerine-bir sözlü tarih denemesi. Antakya: Mustafa Kemal Üniversitesi.
• Özsaray, M. (2019). Osmanlı belgelerinde kullanılan tarih türleri. Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 1, 28-41.
• Öztelli, C. (1976). Uyan padişahım. İstanbul: Milliyet.
• Öztürkmen, A. (2002). Sözlü tarih: Yeni bir disiplin cazibesi. Toplum ve Bilim, XCI, 115–121.
• Portelli, A. (2009). Sözlü tarihi farklı yapan şey. (çev.: Kürşat Korkmaz), Halkbiliminde Kuram ve Yaklaşımlar-3, 278-289, Ankara: Geleneksel.
• Şahin, Ö. (2004). Geçmiş, tarih ve sözlü tarih. Mülkiye, XXVIII(244), 111–126.
• Şakar, U. (2018). Açıklamalı bir kaynakça denemesi: 93 Harbi (1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı) üzerine bazı çalışmalar. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi Yakın Tarih Dergisi, 1(4), 1-24.
• Thompson, P. (1999). Geçmişin sesi: Sözlü tarih, kuram. (çev.: Şehnaz Layıkel), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları..
• Uçak, N. (1997). 1877-1878 Osmanlı-Rus harbi’nin Türk edebiyatındaki akisleri. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Üçüncü, K. (2004). Sözlü kültür/tarih bağlamında edebî bir metin olarak Otman Baba vilâyetnâmesi. Bilig, XXVIII, 1–29.
• Yıldırım, D. (1998). Türk bitiği. Ankara: Akçağ.
• Yöre, S. (2012). Kırşehir yöresi halk müziği kültürünün kodları ve temsiliyeti. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi. 9(1), 563-584.