ALEVÎLİK VE BEKTAŞÎLİKTE HAKK’A YÜRÜME ERKÂNI: TOKAT PİR SULTAN ABDAL CEMEVİ ÖRNEĞİ

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 51, 1337 - 1361, 28.09.2025

Şaban Banaz

https://doi.org/10.12981/mahder.1601790

Öz

Alevîlik ve Bektaşîlik’te Hakk’a yürüme erkânı, vefat etmiş bir can için icra edilen cenaze merasimi içerisindeki rızâlık alma, birleme ve toprağa sırlama aşamalarını ifade etmektedir. Tokat Pir Sultan Abdal Cemevi’nde cenaze hizmetleri, geleneksel Alevîlik anlayışından farklı olarak, modern bir Alevîlik anlayışı çerçevesinde, Hakk’a yürüyen kişiye Kur’an okunmadan, cenaze namazı kılınmadan ve mezarda telkin verilmeden yapılmakta; bunların yerine Türkçe olarak okunan gülbenk, deyiş, nefes, düvaz, ve devriyelerle icra edilmektedir. Nitel araştırma tekniği merkeze alınarak yapılan bu çalışmada kültürel analiz yöntemi kullanılmış ve araştırma çevresi sadece Tokat Merkez Pir Sultan Abdal Cemevi’nde hizmet veren dedeler ve buradan hizmet alan taliplerle sınırlandırılmıştır. Elde edilen veriler ilgili grubun takip ettiği yazılı kaynaklarla birlikte saha araştırması kapsamındaki dede ve taliplerle yapılan mülakatlar ve katılımlı gözlemler sonucunda oluşturulmuştur. Araştırma sonucunda ise bu uygulamaların cemevinde ilk defa 2018 yılından sonra yapılmaya başlandığı, yılda bir veya iki cenazeye bu hizmetin yapılabildiği, o günden bugüne erkânın icrasının cemevi mensupları tarafından halen tartışıldığı ve icrası konusunda birtakım zorlukların yaşandığı ortaya koyulmuştur. Ayrıca Tokat il merkezindeki cemevinde şimdiye kadar saz veya bağlama eşliğinde bir cenaze erkânının yürütülmediği, modern bir anlayışla icra edilen Hakk’a yürüme erkânı’nın daha çok yurt dışından ve büyük şehirlerden gelen cenazelere uygulanabildiği saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi , Alevîlik , Bektaşîlik , Cemevi , Hakk’a Yürüme Erkânı

Etik Beyan

Bu çalışma için Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Merkezinden 26.11.2024 tarih, 19 nolu oturum, 01-52 karar sayısı ile etik kurul onayı alınmıştır.

RITUAL OF WALKING TO THE GOD IN ALEVISM AND BEKTASHISM: THE EXAMPLE OF TOKAT PIR SULTAN ABDAL CEMEVI

Öz

In Alevism and Bektashism, the ritual of walking to the God refers to the stages of obtaining consent, tawhid and burying in the funeral ceremony performed for a deceased soul. In Tokat Pir Sultan Abdal Cemevi, funeral services are carried out within the framework of a modern Alevism understanding, unlike the traditional Alevism understanding, without reading the Quran to the deceased, performing the funeral prayer and giving suggestions at the grave. Instead, it is performed with gulbenk, deyis, nefes, düvaz, and devriye, which are read in Turkish.In this study, which was conducted by focusing on the qualitative research technique, the cultural analysis method was used and the research area was limited only to the dedes serving in Tokat Merkez Pir Sultan Abdal Cemevi and the suitors receiving service from there. The data obtained was created as a result of interviews and participatory observations with the dedes and suitors within the scope of the field research, together with the written sources followed by the relevant group. As a result of the research, it was revealed that these practices started to be performed in the cemevi for the first time after 2018, and this service could be provided for one or two funerals a year, It has been revealed that since then, the performance of the ritual is still discussed by the members of the cemevi and there are some difficulties in its implementation. In addition, it has been determined that the members of the cemevi in Tokat city center have never performed a funeral ritual accompanied by saz or baglama in the cemevi, and that the walking to the God ritual can be applied mostly to funerals coming from abroad and big cities.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects , Alevîsm , Bektashism , Cemevi , Ritual of Walking toThe God

Kaynakça

• Aktaş, A. (2015). Alevîliklerde ölüm, cenaze, yas ile ilgili inanış ve ritüeller. Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları Dergisi, 12, 17-65.
• Akturan, U.- Dinçer, D. (2008). Etnografya. Nitel Araştırma Yöntemleri, (ed.: T. Baş –U. Akturan): 41-62, Ankara: Seçkin Yayınları.
• Anonim. (2012). Kitâb-ı dâr. (hzl. O. Eğri). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Banaz, Ş. (2024). Pir Sultan Abdal Derneği Tokat Şubesi’nin kuruluşu, faaliyetleri, sorunları ve beklentileri. e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi, 17(1), 3-31.
• Banaz, Ş. (2024). Alevî ve Bektaşî geleneğinde dâr merkezli kavram ve pratikler. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 19(2), 196-210.
• Baudrillard, J. (2002). Simgesel değiş tokuş ve ölüm. (çev.: O. Adanır), İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Beler, İ. (2018). Koçgiri Aşireti’nde ölüleri anma ritüelleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Benli, Y. (2019). Alevî-Bektaşî öğretisinde hakk’a yürüme erkânında müzik. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 91, 169-192.
• Birdoğan, N. (2015). Anadolu’nun gizli kültürü Alevîlik. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Bozkuş, M. (2006). Alevî yurttaşlara yönelik dini hizmetlerin icrası bağlamında bir teklif Denemesi. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10(1), 1-12.
• Bozkuş, M. (2006). Sivas Alevîliği. Isparta: Fakülte Kitabevi.
• Bulut, H.İ. (2016). İslam mezhepleri tarihi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Büyükokutan, A. (2007). Muğla yöresi Alevî Türkmenlerinde ölümle ilgili inanç ve pratikler. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, 21, 64-86.
• Alevîlikte cem ve Hakk’a uğurlama erkânı. (2019). Devrimci Alevîler Birliği (DAB) Ankara: Favori Yayınları.
• Er, P. (1997). Anadolu Alevîliğinde ölüm. 5. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi: 180-190, Ankara: Kılıçaslan Matbaacılık.
• Erginer, G. (2004). Bir halk bilimcisinin gözünden ölüm. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Erkânları İnceleme ve Derleme Komisyonu, (2014). Hakk’a yürüme erkânı. İstanbul: Serçeşme Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (1958). Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî (Vilâyet-nâme). İstanbul: İnkılap ve Aka Yayınları.
• Gül, İ. (2022). Kültürel değişimin gelecek kuşaklara etkisi: Alevîlik-Bektaşî inancında hakk’a yürüme erkânı örneği. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(3), 175-196.
• Karaköse, G.-Selçuk, A. (2022). Sıraç Alevîliklerinde ölüm ritüelleri üzerine bir araştırma”. Kültür Araştırmaları Dergisi. 14, 86-101.
• Karaoğlan, H. (2003). Pazarcık yöresi Alevîliklerinde ölüm ve ölü ile ilgili uygulamalar. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2, 37-52.
• Keskin, M. (2003). Sarısaltık ocağına bağlı Alevîler’de ölüm ile ilgili inanç ve ritüeller. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2, 115-130.
• Keskin, M. (2009). Kentleşme sürecinde Alevîlik (gelenek ve modernizm arasında gelgitler-Elâzığ örneği). İstanbul: Kıvılcım Ajans.
• Kılboz, M. A. (2024). Alevîlik kültüründe ölüm ritüelleri ile İslam öncesi Türklerin ölüm ritüellerine karşılaştırmalı genel bakış. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Dergisi. 13 (37), 153-165.
• Kutlu, S. (2005). İslam mezhepleri tarihinde usul sorunu. İslami İlimlerde Metodoloji/Usûl Meselesi I, (ed.: İ. Kurt-S. A. Tüz), 391-440, İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Püsküllüoğlu, A. (1975). Türk halk şiiri antolojisi. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Rençber, F. (2018). Tarihsel ve kültürel boyutlarıyla Alevîlikte cem ve cemevleri. Mardin: Şırnak Üniversitesi Yayınları.
• Sağlam, L. (2019). Elâzığ Türkmen Alevileri örneğinde ölüm ritüeli. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Sarıkaya, M. S. (2021). Prof. Dr. Hasan Onat’ın Alevilik-Bektaşilikle ilgili görüşlerine dair bir inceleme. e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi, 14(1), 281-306.
• Selçuk, A. (2009). Evci Alevîlerinin ölüm ile ilgili inanış ve uygulamaları”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 178, 101-110.
• Subaşı, N. (2010). Alevîlik modernleşmesi (sırrı fâş eylemek). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Subaşı, N. (2002). Türk modernleşmesi ve Alevîlik. Folklor ve Edebiyat Dergisi, 8 (29), 91-122.
• Şahin, H. (2020). Virani divanı. İstanbul: Sarissa Yayınları.
• Onat, H.-Kutlu, S. (2009). İslam bilimlerinde yöntem. Ankara: Ankuzem Yayınları.
• Onay, İ. (2013). İslamiyet’ten önce Türklerde ölüm anlayışı ve defin yöntemleri. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi, 7, 234-244.
• Özmen, İ. (1998). Alevî-Bektaşî şiirleri antolojisi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Uluocak, Ş. (2014). Kazdağı Tahtacı Türkmen kozmolojisinde hakk’a yürümek. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 71, 55-82.
• Uyanık, Z.-Kala, A. (2013). Ardahan yöresi (Damal) Alevîlerinde hakk’a yürüme erkânı: Ölümle ilgili inanış ve uygulamalar. Folklor/Edebiyat, 19 (76), 163-172.
• Üçer, C. (2005). Tokat yöresinde geleneksel Alevîlik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Üzüm, İ. (1997). Günümüz Alevîliği. İstanbul: İsam Yayınları.
• Velî, H.B. (2011). Makâlât. (hzl.: A. Yılmaz vd.), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yıldırım, R. (2012). Geleneksel Alevilikten modern Aleviliğe: Tarihsel bir dönüşümün ana eksenleri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 62, 135-162.
• Yıldız, H. (2007). Alevî geleneğinde ölüm ve ölüm sonrası tören ve uygulamalar. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 42, 93-112.
• Yıldız, H. (2004). Anadolu Alevîliği (Amasya yöresi bağlamında bir inceleme). Ankara: Araştırma Yayınları.
• Yörükan, Y. Z. (2006). Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.