Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Şekerin Serüveni

Yıl 2024, Sayı: 40, 163 - 174

Gülistan Keikha Shahinpour

https://doi.org/10.20875/makusobed.1538033

Öz

Ünlü Osmanlı seyyahı Evliya Çelebi’nin (d. 1611-ö. 1685) gözlemlerine dayanan bu çalışmada, Anadolu ve Akdeniz kıyılarında şeker kamışının yetiştirildiği yerler, lüks bir meta olan şekerin kullanıldığı tatlılar ve şekerle ilgili esnaflar ele alınmaktadır. Şekerin önemi 17. yüzyıldan önce de pahalı ve sosyo-ekonomik hayatı etkileyen bir ürün olmasından kaynaklanmaktadır. Şekerin mutfakta ve toplumsal yaşantıda nasıl bir rol oynadığı vurgulanmaktadır. Yiyecek-içecek kültürünün yanı sıra sosyal statü ve güç göstergesi olarak görülen şeker hediye olarak da verilmekteydi. Bunun yanı sıra 17. yüzyılda Mısır’da kullanılan şeker değirmenlerine rastlanmaktadır. Ayrıca Mısır’da şekerin tarihinin milattan sonra 7. yüzyıldan öncesine tarihlenebileceği ileri sürülmektedir. Nitekim bu değerlendirmeyle literatüre bir katkı sağlamak amaçlanmaktadır. Şekerle ilgili bilgilere dayanarak sosyal hayata dair genel bir çerçeve çizilmektedir. Veriler, içerik analiziyle değerlendirilmektedir ve literatürle desteklenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Evliya Çelebi, Şeker, Osmanlı Devleti ve Mısır.

The Adventure of Sugar in Evliya Çelebi’s Travel Book

Öz

In this study, based on the observations of the famous Ottoman traveler Evliya Çelebi (b. 1611-d. 1685), the places where sugar cane was grown on the Anatolian and Mediterranean coasts, the desserts used in sugar, which was a luxury commodity, and the tradesmen related to sugar are discussed. The importance of sugar is due to the fact that it was an expensive product that had an impact on socio-economic life even before the 17th century. The role of sugar in cooking and social life is emphasised. In addition to the food and beverage culture, sugar, which was seen as a sign of social status and power, was also given as a gift. There are also references to sugar mills in Egypt in the 17th century. It has also been suggested that the history of sugar in Egypt dates back to before the A. D. 7th century. Indeed, this evaluation aims to contribute to the literature. A general framework of social life is drawn from the information on sugar. The data is evaluated by content analysis and supported by the literature. The data are evaluated by content analysis and supported by the literature.

Anahtar Kelimeler

History, Evliya Çelebi, Sugar, Ottoman Empire and Egypt.

Kaynakça

• Abdelfettah, S. A. (2016). es-Sukker ve matabihuhu fi Mısr zaman selatini’l-el-Memalik (648 h-923 h/1250-1517 m). Havliyet Adab Ayn Şems, 44, 567-614. 10.21608/aafu.2016.9381
• Aronson, M., Budhos, M. (2010). Sugar changed the world: A story of magic, spice, slavery, freedom, and science. Clarion Books.
• Aslan, E. (2017). Mısır’dan Osmanlı Sarayı’na zahire sevkiyatı (1650-1700) [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Pamukkale Üniversitesi.
• Aslan, M. (1991). Osmanlı Saray düğünlerinde esnaf alayları. Milli Folklor, (12), 27-31.
• Atik Gürbüz, İ. (2017). Klasik Türk Edebiyatı metinlerinde ayakkabıcılar. Turkish Studies, 12(5), 33-60. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11350
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), TS.MA.e, nr. 795/105.
• Bilgin, A. (2010). Osmanlı Sarayında bal ve şekerin tedarik, tüketim ve rekabeti. Nilhan Aras (haz.), içinde, Ballı yazılar (ss. 277-289), Metro Kültür Yayınları.
• Bilgin. A. (2012). Osmanlılarda şerbet kültürü ve Tatlıhâne-i Âmire’de üretilen şerbetler. Yemek ve Kültür, (29), 49-57.
• Bilgin, A. (2015). XVII. yüzyılın ortalarında İstanbul’daki gıda esnafı. Antik Çağdan 21. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi (4/181-189).
• Bilgin, A. (2020). Osmanlı kültüründe şerbet. Toplumsal Tarih, (317), 50-57.
• Bosma, U. (2024). Şekerin tarihi-bu tatlı madde 2000 yıl boyunca politikalarımızı, sağlığımızı ve çevremizi nasıl değiştirdi? (1. Baskı). trc. Yavuz Alogan, Say Yayınları.
• Ceyhun Sezgin, A., Durmaz, P. (2019). Osmanlı mutfak kültüründe şerbetlerin yeri ve tüketimi. Journal of Tourism and Gatronomy Studies, 7(2), 1499-1518. https://doi.org/10.21325/jotags.2019.432
• Demirel, D., Akdeniz, M. G. (2019). Sanayileşme öncesinde geleneksel şeker üretim yöntemleri ve değirmenlerin gelişimi. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12(1), 122-141.
• Efeoğlu, Z. (2021). Evliya Çelebi’ye göre Mısır Beylerbeyileri’nin Mısır’a geliş ve gidişleri [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Pamukkale Üniversitesi.
• Eggleston, G. (2019). History of sugar and sweeteners. Chemistry’s role in food production and sustainability: past and present (Cilt 1314, ss. 63-74), Mary Virginia Orna, Gillian Eggleston and Alvin F. Bopp (eds.) içinde, American Chemical Society.
• Es-Seyyid, S. M. (2022). Kâşiflik. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (25/16-18, TDV Yayınları).
• Evliya Ç. (1938). Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Mısır, Sudan, Habeş (1672-1680) (Cilt: 10), Devlet Basımevi.
• Evliya Ç. (2006). Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Konya, Kayseri, Antakya, Şam, Urfa, Maraş, Sivas, Gazze, Sofya, Edirne (Cilt: 3/1) (1. Baskı). haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Ç. (2010). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Akkirman, Belgrad, Gelibolu, Manastır, Özü, Saraybosna, Slovenya, Tokat, Üsküp (Cilt: 5/2) (1. Baskı). haz. Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Ç. (2010). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Akkirman, Belgrad, Gelibolu, Manastır, Özü, Saraybosna, Slovenya, Tokat, Üsküp (Cilt: 5/1) (1. Baskı). haz. Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Ç. (2008). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa, Bolu, Trabzon, Erzurum, Azerbaycan, Kafkasya, Kırım, Girit (Cilt: 2/2) (2. Baskı)., haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları.
• Evliyâ Ç. (2010). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad, Basra, Bitlis, Diyarbakır, Isfahan, Malatya, Mardin, Musul, Tebriz, Van (Cilt: 4/1) (1. Baskı). haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları.
• Evlîyâ Ç. (2010). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad, Basra, Bitlis, Diyarbakır, Isfahan, Malatya, Mardin, Musul-Tebriz-Van (Cilt: 4/2) (1. Baskı). haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Ç. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Eğri, Hatvan, Yanık, Viyana, Çanad, Eflak, Boğdan, Bükreş, Ukrayna, Kırım, Bahçesaray, Çerkezistan, Dağıstan, Ejderhan, Kalmukistan, Saray, Moskova (Cilt: 7/1) (1. Baskı). haz. Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları.
• Evliyâ Ç. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Gümülcine, Kavala, Selânik, Tırhala, Atina, Mora, Navarin, Girit Adası, Hanya, Kandiye, Elbasan, Ohri, Tekirdağı (Cilt: 8/1) (1. Baskı). haz. Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları.
• Evlîyâ Ç. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Gümülcine, Kavala, Selânik, Tırhala, Atina, Mora, Navarin, Girit Adası, Hanya, Kandiye, Elbasan, Ohri, Tekirdağı (Cilt: 8/2) (1. Baskı). haz. Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları.
• Evliyâ Ç. (2008). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul (Cilt: 1/2) (5. Baskı). haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Ç. (2006). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Konya, Kayseri, Antakya, Şam, Urfa, Maraş, Sivas, Gazze, Sofya, Edirne (Cilt: 3/2) (1. Baskı). haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları.
• Evliyâ Ç. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Kütahya, Manisa, İzmir, Antalya, Karaman, Adana, Halep, Şam, Kudüs, Mekke, Medine (Cilt: 9/2) (1. Baskı). haz. Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları.
• Evlîyâ Ç. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Kütahya, Manisa, İzmir, Antalya, Karaman, Adana, Halep, Şam, Kudüs, Mekke, Medine (Cilt: 9/1) (1. Baskı). haz. Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Ç. (2010). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Podgoriçe, İştib, Vidin, Peçoy, Budin, Üstürgon (Estergon), Ciğerdelen, Macaristan, Öziçe, Taşlıca, Dobra, Venedik, Mostar, Kanije Cilt: 6/1) (1. Baskı). haz. Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yayınları.
• Galloway, J. H. (1977). The Mediterranean sugar industry. Geographical Review, 67(2), 177-194. https://doi.org/10.2307/214019
• Hamarneh, S. (1977-1978). Ziraatu kasab es-sukker ve sınaatihi ınde el-Arab el-Muslimin. Havliyetu Daireti’l- el-Asar el-Amme, essani ve elişrin, 12-19.
• Hanna, N. (2006). Osmanlı Kahire’sinde tüccar olmak (1. Basım). trc. Deniz Öktem, Küre Yayınları.
• https://rch.ac.ir/Madkhal/Paging (18.08.2024)
• İlgürel, M. (1995). Evliya Çelebi (ö. 1095/1684[?]). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (11/529-533, TDV Yayınları).
• Jean C. (2014). Chardin Seyahatnamesi, İstanbul, Osmanlı Toprakları, Gürcistan, Ermenistan, İran 1671-1673 (1. Basım). ed. Stefan Yerasimos, Kitap Yayınevi.
• Jean T. (2014). Thevenot Seyahatnamesi (2. Baskı). trc. Ali Berktay, Kitap Yayınevi.
• Jean B. T. (2006). Tavernier Seyahatnamesi (1. Basım). trc. Teoman Tunçdoğan, Kitap Yayınevi.
• Karademir, Z. (2015). Osmanlı İmparatorluğu’nda şeker üretim ve tüketimi (1500-1700). OTAM, (37), 181-218.
• Kemikli, B. (2007). Divan şiirinde hastalık ve tedavi. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. 16(1), 19-36.
• Köprülü, O. F. (1993). Çavuş. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (8/236-238, TDV Yayınları).
• Macinnis, P. (2002). Bittersweet, the history of sugar. Allen&Unwin.
• Mintz, S. W. (1997). Şeker ve güç: şekerin modern tarihteki yeri (1. Basım). trc: Şükrü Alpagut, Kabalcı Yayınevi.
• Morrison, J. C. (2023). Evliyâ Çelebi’nin Seyahatnâmesi’ne göre Girit: sosyal ve kültürel hayat [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Özlü, Z. (2011). Osmanlı saray şekerleme ve şekerlemecileri ile ilgili notlar. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (58), 171-190.
• Pamuk, Ş. (2000). İstanbul ve diğer kentlerde 500 yıllık fiyatlar ve ücretler 1469-1998. Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası.
• Sarıoğlan, M., Cevizkaya, G. (2016). Türk mutfak kültürü: şerbetler. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. 6(14). 237-250.
• Sato, T. (2015). Sugar in the social life of Medieval Islam (English Revised Edition). Brill.
• Tezcan, N. (2009). Seyahatnâme. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (37/16-19, TDV Yayınları).
• Uzun, M. İ. (1996). Gülbank. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (14/232-235, TDV Yayınları).
• Watson, A. M. (1983). Agricultural innovation in the early Islamic world. Cambridge University Press.
• Yerasimos, M. (2014). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde yemek kültürü, yorumlar ve sistematik dizin (2. Baskı). Kitap Yayınevi.