Cumhuriyetin İlk Muhalefet Partisi: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nın Tarihi ve İdeolojisi

Yıl 2024, , 83 - 92, 10.09.2024

Abdulvahap Akıncı , Eray Bayramoğlu

https://doi.org/10.33712/mana.1492591

Öz

Türk ulusal kurtuluş mücadelesi, bağımsızlığın sağlanması amacıyla farklı dünya görüşlerine sahip insanları bir araya getirmişti. Mücadelenin önder kadrosunun da görüşleri birbirlerinden farklılık göstermekte ancak bu farklılıklar, ortak payda doğrultusunda hareket edildiğinden diğer bir deyişle ulusun var olma mücadelesi söz konusu olduğundan mütevellit sorun teşkil etmemekteydi. Millî mücadelenin başarıya ulaşmasının ve uluslararası arenada tasdikinin ardından siyasi alanda başlayan mücadele, göz ardı edilen ayrılıkları da gün yüzüne çıkarmıştı. Siyasi alandaki savaşın, milli mücadelenin kahramanları arasında çıkması ise cumhuriyetin ilerleyeceği güzergahı doğrudan belirleyici bir nitelik taşımaktaydı. Millî mücadelenin öncü paşalarının ayrılıkları, başta şahsi husumetlerle ardından meclisteki hizipleşme ile ortaya çıkmış, nihayetindeyse yeni bir partinin doğuşuna yol açmıştır: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TpCF). TpCF’nin kuruluşu, Cumhuriyet Halk Fırkası’nı da (CHF) etkilemiş; cumhuriyet, liberal demokrasiyi kısa süreli de olsa tecrübe edebilmiştir. Devlet, kurumlarını demokrasi çerçevesinde şekillendirme imkânına haiz olabilse de bu durum kalıcılığını koruyamamış, başlanılan noktaya geri dönülmüştür. Cumhuriyetin erken dönemlerinde deneyimlenen çok partililik yerini tek partiye bırakmıştır. Bu çalışmada milli mücadele sonrasının ilk siyasi kavgasının öznelerinden Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yasal muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın tarihi ve ideolojisi incelenecek; iktidar partisi Cumhuriyet Halk Fırkası’nın muhalefete bakışı, parti içindeki güç dengeleri ve devlet elitlerinin demokrasiye bakışları anlaşılır kılınmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Cumhuriyet Halk Fırkası, İktidar-Muhalefet İlişkileri, Çok Partili Hayat, Türk Siyasal Hayatı

The First Opposition Party of the Republic: The Progressive Republican Party’s History and Ideology

Öz

The Turkish national liberation struggle brought together people with different worldviews in order to achieve independence. The views of the leading staff of the struggle also differed from each other, but these differences did not pose a problem as they acted in line with the common denominator; in other words, the struggle for the existence of the nation was at stake. The struggle that started in the political arena after the success of the national struggle and its approval in the international arena also brought to light the differences that had been ignored. The fact that the war in the political arena broke out between the heroes of the national struggle was a direct determinant of the route the republic would take. The differences between the leaders of the national struggle first manifested as personal hostilities, and then as factions within the parliament, ultimately leading to the formation of a new party, the Progressive Republican Party (TpCF). The establishment of TpCF also affected the Republican People's Party (CHF). The republic was able to experience liberal democracy, albeit for a short time. Although the state had the opportunity to shape its institutions within the framework of democracy, this situation could not maintain its permanence, and we returned to the starting point. The multi-party system experienced in the early periods of the Republic was replaced by a single party. In this study, the history and ideology of the Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, the first legal opposition party of the Republic of Turkey and one of the key figures in the first political conflict after the national struggle, will be examined; the ruling party Cumhuriyet Halk Fırkası's perspective on the opposition, the power dynamics within the party, and the views of state elites on democracy will be tried to be clarified.

Anahtar Kelimeler

Progressive Republican Party, Republican People, Government-Opposition Relations, Multi-Party Life, Turkish Political Life

Kaynakça

• AHMAD, Feroz (1995), Modern Türkiye’nin Oluşumu, Sarmal Yayınevi, İstanbul.
• AKINCI, Abdulvahap (2011), “Milli Kimlik İnşa Stratejileri (Türkiye Örneği 1839-1946)”, Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• AKINCI, Abdulvahap (2022), Tanimat’tan Cumhuriyet’e Türk Milli Kimliği, Değişim Yayınları, İstanbul.
• AKINCI, Abdulvahap ve USTA, Sefa (2015), "Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçişte Etkili Olan İç Faktörlerin Analizi", KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, S.17(29), ss.41-52.
• AKINCI, Abdulvahap ve USTA, Sefa (2016), “Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçişte Etkili Olan Dış Faktörlerin Değerlendirilmesi”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, S.7(1), ss.275-288.
• AKTAŞ, Nuri Ahmet (2004), “Cumhuriyet Halk Partisi Tek Parti Dönemi (1923-1945) Parti İçi Muhalefet”, Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• ALTUN, Aslı (2006), “Türkiye’de Tek Parti Döneminde Cumhuriyet Halk Partisi’nin Örgütlenmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Hatay.
• ATATÜRK, Mustafa Kemal (2021), Nutuk, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• AYDEMİR, Şevket Süreyya (1992), Tek Adam Mustafa Kemal, Remzi Kitabevi, İstanbul, Cilt 3.
• AYDEMİR, Şevket Süreyya (1993), İkinci Adam, Remzi Kitabevi, İstanbul, Cilt 1.
• CEBESOY, Ali Fuat (2002), Siyasi Hatıralar, Temel Yayınları, İstanbul, Cilt 2.
• ÇAVDAR, Tevfik (2013), Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1839-1950, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara.
• EKİCİ, Yunus (2017), “Türk Demokrasi Hayatında Cumhuriyet Halk Fırkası”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.27(2), ss.349-359.
• KARPAT, Kemal (2010), Türk Demokrasi Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul.
• MUMCU, Uğur (1996), Kazım Karabekir Anlatıyor, UM:AG Vakfı Yayınları, İstanbul.
• ORBAY, Rauf (1993), Cehennem Değirmeni, Emre Yayınları, İstanbul, Cilt 2.
• SARIAY, Ercüment (2015), “Takrir-i Sükûn Kanununa Dair Bazı Düşünceler”, Mütefekkir, S.2(4), ss.377-403.
• TİMUR, Taner (1993), Türk Devrimi ve Sonrası, İmge Kitabevi, Ankara.
• TURGUT, Hulusi (2023), Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• UYAR, Hakkı (1998), “Türkiye’de Tek Parti Dönemi’nde İktidar ve Muhalefet (1923-1950)”, Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, İzmir.
• ZÜRCHER, Erik Jan (1992), Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (Çev. Gül Çağalı Güven), Bağlam Yayınları, İstanbul.