Osmanlı İmparatorluğu’nda Millî İktisat Politikasına Geçiş Nedenleri

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 3, 790 - 802, 06.01.2025

Çiğdem Erdem , Demirhan Fahri Erdem

Öz

Bu makalenin konusu, Osmanlı İmparatorluğu’nda liberal iktisat politikalarından millî iktisat politikalarına geçişin nedenleri üzerinedir. Osmanlı İmparatorluğu’nda 1914-1918 yılları, “millî iktisat” dönemi olarak bilinir. Millî iktisat politikası serbest rekabeti reddeden, devleti sistemin merkezinde tutan, koruma ve teşvike dayanan, yaratılacak Türk ve Müslüman unsurlardan oluşan bir burjuvaziyle liberal olmayan bir kalkınma yolunu savunmuştur. Bu amaçla tüketim kalıplarının değiştirilerek, tüketimin yerli ve millî olana kaymasını isteyen millî iktisat politikasının uygulanması, Osmanlı ekonomi politiğinde kendinden önceki dönemle kıyaslandığında, bir kırılmaya denk düşmektedir. Çünkü Osmanlı İmparatorluğu’nda millî iktisat politikasından hemen önce takip edilen serbest ekonomi, yukarıda sayılanların tamamına zıttır. Üstelik dönemin ruhu itibariyle liberal politikalardan vazgeçme, ideolojik anlamda da Osmanlıcılık politikasından vazgeçip, Türkçülüğe yönelmeyle de aynı zaman dilimine denk düşmektedir. Bu makalenin amacı, bu kırılmanın nedenlerini ortaya koyabilmektir. Bu kırılmanın gerekçelerinin ortaya konulması, önemlidir, çünkü millî iktisat politikasının 1914-1918 yıllarının ötesine geçen bir tarihselliği vardır. Dolayısıyla millî iktisat politikasının aslında Türk siyasetine içkin olduğunu söylemek de mümkündür. Bu nedenle, liberal olmayan bu kapitalistleşme sürecinin iyi analiz edilmesi ve bunun için de millî iktisada geçiş nedenlerinin çok boyutlu olarak ortaya konması önemlidir. Bu da makaleyi önemli kılmaktadır. Makale nitel araştırma tekniği kapsamında belgesel gözlem yolu ile hazırlanmıştır. Araştırmanın sonunda ulaşılan temel sonuçlara göre; imparatorlukta milli iktisat politikasına geçişin ekonomik, siyasi ve toplumsal nedenlerin her biri, birbirini tamamlamaktadır. Farklı boyutlardaki bu nedenlerin ortak kesişim kümesinde ise egemenlik kavramı bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Millî İktisat, Milliyetçilik, İttihat ve Terakki Fırkası, Egemenlik, Kalkınma

Etik Beyan

Bu makale Araştırma ve Yayın Etiğine uygundur. Beyan edilecek herhangi bir çıkar çatışması yoktur. Araştırmanın ortaya konulmasında herhangi bir mali destek alınmamıştır. Makale yazım ve intihal/benzerlik açısından kontrol edilmiştir. Makale, “en az iki dış hakem” ve “çift taraflı körleme” yöntemi ile değerlendirilmiştir. Yazar(lar), dergiye imzalı “Telif Devir Formu” belgesi göndermişlerdir. Mevcut çalışma için mevzuat gereği etik izni alınmaya ihtiyaç yoktur. Bu konuda yazarlar tarafından dergiye “Etik İznine Gerek Olmadığına Dair Beyan Formu” gönderilmiştir.

Destekleyen Kurum

Araştırmanın ortaya konulmasında herhangi bir mali destek alınmamıştır.

The Reasons for the Transition to National Economic Policy in the Ottoman Empire

Öz

This article explores the reasons behind the shift from liberal economic policies to national economic policies in the Ottoman Empire. The years 1914-1918 in the Ottoman Empire are known as the “national economy” period. The national economy policy rejected free competition, placed the state at the center of the system, relied on protection and incentives, and advocated a non-liberal development path with a bourgeoisie composed of Turkish and Muslim constituents. For this purpose, the implementation of the national economic policy, which aimed to alter consumption patterns and shift consumption towards domestic and national consumption, marked a departure from the Ottoman political economy compared to the previous period. The Ottoman Empire's pursuit of a free economy prior to the national economic policy stood in stark contrast to all the aforementioned points. Moreover, in the spirit of the time, the abandonment of liberal policies coincides with the abandonment of Ottomanism and the turn to Turkism in ideological terms. The aim of this article is to reveal the reasons for this break. It is Crucial to uncover the reasons behind break because the national economic policy has a historicity that goes beyond the years 1914-1918. Therefore, one could argue that the national economic policy is inherently embedded in Turkish politics. For this reason, it is important to analyze this non-liberal capitalization process well, and in order to do this, it is important to reveal the reasons for the transition to national economy in a multidimensional way. This makes the article important. The article was prepared through documentary observation within the scope of qualitative research techniques. According to the basic results reached at the end of the research, each of the economic, political, and social reasons for the transition to national economic policy in the empire complement each other. The concept of sovereignty is found in the common intersection of these reasons in different dimensions.

Anahtar Kelimeler

National Economy, Nationalism, Party of Union and Progress, Sovereignty, Development

Etik Beyan

This paper complies with Research and Publication Ethics, has no conflict of interest to declare, and has received no financial support. The article has been checked for spelling and plagiarism/similarity. The article was evaluated by "at least two external referees" and "double blinding" method. The author(s) sent a signed "Copyright Transfer Form" to the journal. There is no need to obtain ethical permission for the current study as per the legislation. The "Declaration Form Regarding No Ethics Permission Required" was sent to the journal by the authors on this subject.

Destekleyen Kurum

No financial support was received for the conduct of the research.

Kaynakça

• AHMAD, Feroz (1995), İttihat ve Terakki 1908-1914 (Çev. Nuran Yavuz.), Kaynak Yayınları, İstanbul, 4. Baskı.
• AKIN, Rıza (2003), “İkinci Meşrutiyet Türkçülüğünün İdeolojik ve Politik Boyutları”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Dergisi, S.3, ss.15-47.
• AKKUŞ, Turgay (2008), “Bir İktisadi Siyasa Projesi: Milli İktisat ve Bursa”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, S.7(16), ss.119-141.
• AKŞİN, Sina (1998), Jön Türkler ve İttihat Terakki, İmge Kitabevi, Ankara, 2. Baskı.
• BORATAV, Korkut (1998), Türkiye İktisat Tarihi 1908-1985, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 6. Baskı.
• ERGİN, Koray (2017), “İttihat ve Terakki Döneminde Milli İktisat Anlayışı (1913-1918)”, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.1(1), ss.114-127.
• GEORGEON, Françoıs (2006), Osmanlı-Türk Modernleşmesi (1900-1930) (Çev. Ali Berktay.), YKY Yayını, İstanbul.
• GEORGEON, Françoıs (2024), Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri: Yusuf Akçura (1876-1935) (Çev. Alev Er), İletişim Yayınları, İstanbul.
• GILPIN, Robert (2011), Uluslararası İlişkilerin Ekonomi Politiği (Çev. Murat Duran, Selçuk Oktay, M. Kadir Ceyhan, Gürkan Polat.), Kripto Yayınları, Ankara.
• GÖLCEK, Gökhan ve KÖKTAŞ, Altuğ Murat (2017), “Ekonomik ve Hukuki Yönleriyle Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiyesi’ne Esnaf Kavramı”, IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu, Ömer Halis Demir Üniversitesi Yayını, Niğde, Cilt 4, ss.83-92.
• İNSEL, Ahmet (2002), “Milliyetçilik ve Kalkınma”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce: Milliyetçilik (Ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil), İletişim Yayınları, İstanbul, Cilt 4, ss.763-776.
• KARAKAŞ, Mehmet (2018), “II. Meşrutiyet Dönemi Türkçülük Düşüncesi ve İttihat-Terakki Rolü”, Tezkire: Düşünce, Siyaset, Sosyal Bilim Dergisi, S.65, ss.195-208.
• KARPAT, Kemal (1996), Türk Demokrasi Tarihi, Afa Yayıncılık, İstanbul.
• KAZGAN, Gülten (1997), İktisadî Düşünce veya Politik İktisadın Evrimi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 7. Baskı.
• KEPENEK, Yakup ve YENTÜRK, Nurhan (2001), Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 12. Baskı.
• KEYDER, Çağlar (1999), Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İletişim Yayınları, İstanbul, 5. Baskı.
• KORKMAZ, Erdal (2020), “Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Devleti’nde Karaborsa”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S.66, ss.241-279.
• LIST, Friedrich (2001), The National System of Political Economy, Batoche Books, Kitchener.
• ÖZGÜN, Cihan (2008), “Osmanlı Ekonomi Politiğine Kısa Bir Bakış (XVIII-XIV. Yüzyıllar)”, Tarih Okulu, S.1, ss.5-17.
• ÖZTAN, G. Gürkan (2005), “1930’ların Türkiyesi’nde Milli İktisat Düşüncesi ve Kadın Algısı”, Eğitim Bilim Toplum, S.3(12), ss.4-19.
• PAMUK, Şevket (2009), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Küreselleşme İktisat Politikaları ve Büyüme Seçme Eserleri II (Çev. Gökhan Aksay, Ed. Ali Berktay), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2. Baskı.
• PAMUK, Şevket (2012), Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 14. Baskı.
• SAĞLAM, Serdar (2004), “Ziya Gökalp’te ‘Solidarizm’ ve ‘Milli İktisat’”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, S.1, ss.67-84.
• SZPORLUK, Roman (1988), Communism and Nationalism: Karl Marx Versus Friedrich List, Oxford University Press, Oxford (US).
• TOPRAK, Zafer (2016), İttihat ve Terakki ve Cihan Harbi Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik 1914-1918, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2. Baskı.
• TOPRAK, Zafer (2017), Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918, Doğan Kitap, İstanbul, 2. Baskı.
• TUNAYA, Tarık Zafer (1998), Türkiye’de Siyasal Partiler İkinci Meşrutiyet Dönemi, İletişim Yayınları, İstanbul, C. 1.
• TÜRKMENOĞLU, Mustafa ve TÜRKMENOĞLU, Sevgi (2021), “İttihat ve Terakki’nin Milli İktisat Politikalarının Neticesi Oluşan Bir Zümre ve Bu Zümrenin Türk Romanına Yansıması”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.70, ss.140-151.
• VARLI, Arzu ve KORALTÜRK, Murat (2010), “II. Meşrutiyet’ten Erken Cumhuriyet’e Milli İktisadın Sürekliliği ve İzmir İktisat Kongresi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, S.9(20-21), ss.127-142.
• VURAL, Mithat Kadri (2016), “Savaş Yıllarında Milli Bir Burjuvazi Oluşturma Çabası Olarak ‘Harp Zenginleri’ ve Buna Yönelik Eleştiriler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, S.16(32), ss.109-131.
• YILMAZ ERKÖK, Şiir (1992), Dış Ticaret Kuramlarının Evrimi, Efil Yayınevi, Ankara, 4. Baskı.
• ZARAKOLU, Avni (1981), İktisadi Düşünce Tarihi, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara.