Kuzey Afrika İbâdiyye’sinde Kelâmî Düşünce

Yıl 2023, , 151 - 185, 30.06.2023

Mahmoud Benras

https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1267600

Öz

İbâdiyye, köken itibariyle ilk İslâm mezheplerinden olup günümüze kadar varlığını koruyabilen az sayıdaki İslam mezheplerinden biridir. İbâdiyye mezhebi günümüzde Umman Sultanlığı, Kuzey Afrika ve Tanzanya gibi farklı bölgelerde yaşam alanı bulmaktadır. Ancak İbâdîler ile ilgili yapılan araştırmalar diğer mevcut ve mensubu kalmamış fırkalara nazaran daha az sayıdadır. İbâdiyye, hicri birinci yüzyıla kadar dayanan ve büyük fitne olayları diye bilinen hadiseden sonra ortaya çıkan bir gruptur. Bu grup ilk dönemde Hâricîlerin yanında yer alırken zamanla siyasi ve düşünce yapısı itibariyle onlardan ayrılmıştır. Hâricîler erken dönemden itibaren tarih sahnesinden silinmelerine rağmen İbâdîler bugüne kadar varlıklarını sürdürmeyi başarmışlardır. Fakat birçok araştırmacı, İbâdîlerin hâlâ Hâricîlerin bir kolu olarak varlıklarını sürdürdüklerini düşünmektedir. Bu makalede Kuzey Afrika İbâdîlerinin kelâmi düşünceleri ele alınmıştır. İbâdîler genel olarak Hâricîlerden siyasi ve ideolojik olarak ayrılmışlardır. Özel olarak Kuzey Afrika İbâdîleri, Hâricîlerden ve aynı zamanda genel İbâdîlerden farklılıklarıyla ayırt edilmektedir. Bu farklılıkların özlerini anlayabilmek için arkasında duran ve yol gösteren düşünceyi tespit etmek gerekir.

Anahtar Kelimeler

Kuzey Afrika, Kelam, Hâricîler, İbâdîlik, Kelamî Düşünce

Theological Thought in the Ibādiyya of North Africa

Öz

Ibadiyya is one of the earliest Islamic sects and one of the few to have survived to the present day. The Ibadiyya sect is still active in many places, including Tanzania, the Sultanate of Oman, and North Africa. Despite all of this information, fewer studies on Ibadis exist than on other extant and non-member sects. An Islamic group known as the Ibadiyya first appeared following the so-called “great acts of sedition” (büyük fitne) in the first century AH. This group initially supported the Kharijites, but over time, it gradually shifted away from them in terms of politics and mindset. Even though the Kharijites were exterminated from the historical scene at an early age, the Ibadis have survived until the present. However, according to many researchers, the Ibadis still exist as a branch of the Kharijites. In this study, the theological thoughts of North African Ibadis are discussed. Since the Ibadis and Kharijites generally held different ideological and political perspectives. And the North African Ibadis in particular are distinguished from the Kharijites as well as from the general Ibadis by their differences. And it is essential to understand the underlying and guiding thinking behind these differences in order to understand their essence.

Anahtar Kelimeler

North Africa, Kalam, Kharijites, Ibadism, Theological Thoughts

Kaynakça

• Ağırkaya, Güven. “Hâricî ve İbâzî Literatüre Dair Bir Kavram Tespit Denemesi”. Eskiyeni 47 (Eylül 2022), 663-692.
• Ağırkaya, Güven. Tefsirde Hâricî-İbâzî Yorum (Himyânu’z-zâd Örneği). Ankara: Fecr Yayınevi, 2022.
• Abbâsi, Semîhe. et-Tefkîrü’l-akedî inde el-İbâdiyye min hilâli sîreti Şebîb b. Atiyye el-Umânî, Tunus: Tunus üniversitesi, Sosyal Bilimler Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Abdulkâfî, Ebû Ammâr. el-Mûcez (՚ Ârâ’u’l-Havârici’l-Kelâmiyye), thk. Ammâr et-Tâlibî, Cezayir: Vizâratü’s-Sekâfe, 2013.
• Abdürrazık, Mahmud İsmail. el-Havâric fi biladi’l-Mağrib hatta muntasafi’l- karni’r-râbi՚ l-hicrî, (Fas: Daru՚ s-Sekâfe, 1985.
• Alyân, Muhammed Abdulfettah. Neş’etü’l-hereketi’l-İbâdiyye fi’l-basra ve münâkaşatü daʿvâ t’esîsi Câbir b. Zeyd lehâ ve ʿalâketuhâ bi’l- Havâric, Kahire: Dâru’l-Hidâye, 1994.
• Amat, Charles. Le M՚ zab et les M՚ zabites, Paris: Challamel, 1888.
• Ebü'l-Hasan Seyfeddin Ali b. Muhammed b. Salim Amidi, Ebkarü’l-efkar fî usuli’d-din, thk. Ahmed Muhammed Mehdi, Kahire : Darü'l- Kütüb ve'l-Vesaiki'l-Kavmiyye, 2002.
• Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş, Şerhu Akîdeti’t-tevhîd, thk. Mustafa b. Nasır Vînten (Gerdaye: Neşru Cem‘iyyeti’t-Turâs, 2001).
• Bağdâdi, Ebu Mansûr Abdülkahir. el-Fark beyneʼl-firak, thk: Muhammed Osman el-Hişt, Kahire: Dâr İbn Sînâ, ts.
• Bahmani, Muhammed. el-İbâdîyye fi’l-Mağribi’l-Evsat min bidayeti intişâri’l- mezhep ila nihayeti’d-devleti’er-Rüstemiyye, 160/777- 296/909, Cezayir: Cezayir Üniversitesi 02, Sosyal Bilimler Fakültesi, Lisans Tezi, 2011.
• Begduri, Megrin b. Muhammed, Siyer meşâih Nefuse, Thk. Tevfik Ayyad eş-Şekrûni, Epub: Müessestü Tavelet el-Fikriyye, 2009.
• Behhâs, İbrahim. "Şurûtu’l-İmame inde’r-Rüstemiyyîn", Mecelletü’lvehat li’l-buhus ve’d-dirâsât, Gardâye, 18 (2013), 229-233.
• Behhâs, İbrahim. ed-Devletü’r-Rüstemiyye (Gardaye: Cemiyyetü’t-Türâs, 1985), 79.
• Belhâc, Nasır. el-Mecmûʿâtü՚ l-İbâdiyye fî şemâli İfrikyâ min hilâli kütübi’n- nevâzil, el-Vâdî Üniversitesi, ts. Buʿacîle, Neciyye el-Werrîmî. el-İslâmu՚ l-Hâricî, Beyrut: Daru’t-Talîa, 2006.
• Caʿbîrî, Ferhat b. Ali. el-Buʿdüʼl-hadârî liʼl-akîdetiʼl-İbâdîyye. Gerdâye: Cem’iyetüt’t-Türâs, 1991.
• Cuperly, Pierre. İnteroduction a I’ctude de L’İbasdisme et de sa theologie, Alger: OPU, 1984.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhü’l-mevâkıf, çev. Ömer Türker, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Çakan, İsmail Lütfi. “Câbir b. Zeyd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 6/537-538.
• Çınar, Bayram. "Bir Ödül-Ceza Teorisi Olarak Kesb Kuramı". Dicle İlahiyat Dergisi XXV / 2 (Ocak 2023) 468-494.
• Dalkılıç, Mehmet. Geçmişten Günümüze Kuzey Afrika’da Mezhep Tartışmaları ve Günümüze Yansıması, İÜİFD (2007), 85-96.
• Delile Hübzi, el-Ârâü’l-kelâmiyye li Ebî Yakub el-Vercelânî, Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Dercînî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Saîd b. Süleymân et-Temicârî. Tabakâtü’l- meşâih bi’l-Mağrib, thk. İbrâhim Tallây, Constantine: y.y.1397/1977.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiyye'nin Doğuşu ve Görüşleri, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Şâfii, Hesen Mahmud. el-Medhal ila dirâseti ilmi’l-kelam, Pakistan: İdaretu ʼl-Kuran ve el-ulûm el-İslâmiyye, ts. Grand՚ henry, Jacoues. Les Parlers Arabes De La Régıon Du Mzab, Leiden: Brill, 1976.
• Hamet, Ismaël. Les musulmans français du Nord de l’Afrique, Paris: Librairie Armand Colin, 1906.
• Hârisî, Sâlim b. Humeyd b. Süleyman. el-ʿUkûdü’l-fiddiyye fi usûli’lİbadiyye, Maskat: Vizaretü’t-Türâs ve’s-Sekâfe, 2017.
• Hicâzî, Abdurraman. Tetavvuru’l-fikri’t-terbevi inde՚ l-İbâdîyye fi şemali İfrikya, Beyrut: el-Mektebe՚ l-Asrıyye, 2000.
• Hoffman, Valerie J. The Essentials of Ibadi Islam, New york: Syracuse University Press, 2012.
• Huart, Clément. Littérature arabe, Paris: A.Colin, 1902.
• İbn Hevkel, el-Mesalik ve՚ l-memalik. Liden: Matbaat Liden, 1873.
• Kabil, Abdulhey Muhamed. el-İbâdîyye ve ârâuhumu՚ l-kelâmiyye, İskenderiye: Daru'l-Vefa, 2015.
• Kılavuz, Ulvi Murat. "Kuzey Afrika İbâzî Akidesi: Cenâvünî Örneği", Bursa, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24/02, (2015), 13- 71.
• Koca, el-Munsıf. Tarihü’l-İbâdîyye ed-Dini ve՚ s-Siyasî, Tunus: ed- Daru՚ t-Tunusiyye li՚ l-Kitab, 2014.
• Kościelniak, Krzysztof. The contribution of prof. Tadeusz Lewicki, (1906–1992) to Islamic and West African studies, Analecta Cracoviensia, 44, (2012).
• Lewicki, Tadeusz. Dirâsât şemal İfrikiyye, çev. Ahmed Bumezku, (Epub:Müessestü Tavelet el-Fikriyye, 2006.
• Lewicki, Tadeusz. el-Mu՚ arrihûna՚ l-İbaiyyûn fi İfrikiya՚ ş-şemaliyye, çev. Mahir Cerrâr, Rima Cerrâr, Epub: Müessestü Tavelet el- Fikriyye, 2007.
• Lewicki, Tadeusz. Tesmiyetü Şüyühi Cebel Nefüse ve kuraohm, çev. Abdullah Zaru, Epub: Müessestü Tavelet el-Fikriyye, 2006.
• Madelung, Wilferd. Some Reflexions on the Origins of the Ibâdiyya and Zaydiyya, L’ibadisme dans les sociétés de l’Islam médiéval, ed. Cyrille Aillet Berlin: De Gruyter, 2018.
• Merrâkuşî, İbn Üzâre. el-Beyânu’l-Muğrib fî ehbari’l-Endelûs ve’l- Mağrib, thk. J. S. Colan, Elivi Brovensal, Beyrut: Daru՚ s-Sekâfe, 1983.
• Melşûtî, Tebğurin b. İsa. Usulu՚ d-din, thk. Venis Tahir Amir, (Umman: Daru՚ l-Cîl el-Vâ’id, 2005.
• Mezhûdî, Mesʿûd. Cebel Nefuse fi’l-asri’l-vâsit, (Umman: Mektebetu’d- Dâmirî, 2010.
• Mezzâtî, Ebu’r-Rebiʿ Süleyman b. Yehlef. et-Tuhafu’l-mahzûne fî icma ʿi’l-usûli’ş-şerʿiyye ve meʿânîhâ, thk. Hamza bumaʿkel, Gardâye: Cemʿiyyetü’t-Türâs, 2017.
• Mısri, Abdurrahman Ebû’l-Kasım. Futûhu Mısır ve’l-Mağrib, Kahire: Mektebetü’s Sekafeti՚ d-Diniyye, 2004.
• Muammer, Ali Yahya. el-İbâdîyye beyne՚ l-fıraki’l-İslamiyye, Gardaye: Cem’iyyetü’t-Türas, 2003.
• Nâmî, ʿAmr Halîfe, Dirâsât ani’l-İbâdiyye, Beyrut: Daru’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• Nâsır, Muhammed. Menhecü’d-da‘ve inde՚ l-İbâdîyye, Cezayir: Dâr Nâsîr, 2008.
• Nesefi,Ebu’l-Muin Meymun b. Muhammed. Tebsiretü’l-edille fi usuli’ddin, thk. Muhamed hâmid el-Enver Îsa, Kahire: el-Mektebetü’l- Ezheriyye li’t-Türas, 2011
• Özdemir, Ahmet. İbâdiyye’nin Erken Dönem Hadis Kaynakları, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18/36 (Aralık 2020), 525- 556.
• Özdemir, Ahmet. İbâdîyye՚ nın Ana Hadis kaynağı Rebi՚ b. Habib՚ in Müsnedi, Şırnak: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Piesse, Louis. Itinéraire historique et descriptif de l’Algérie, comprenant le Tell et le Sahara, (Paris: L. Hachette, 1868.
• Sellâvi, Şihabeddin Ahmed. el-İstiksa li ahbâri düveli՚ l-Mağribi’l-aksâ, Kazablanka: Daru՚ l-Kitap, th. Semînî, Abulaziz. Meâlimu՚ d-din, Maskat: Vizaretü’t-Türasi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe, 1986.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. Afrika՚ da Kurulan İlk İslâm Kentlerinden: Tihert, Çorum, ÇEVİD, 10/1, (Bahar 2015).
• Şehristani, Abuʼl-feth Muhammed Abduʼl-Kerim. el-Milel ve’n-nihal, thk: Ahmed Fehmi Muhammed, Beyrut: Dâruʼl-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Şemmâhî, Ebû’l-Abbas. Kitâbü’s-siyer, Kahire: el-Matbaa՚ l-Bârûniyye, 1301.
• Usfuri, Halife b. Hayyât. Tarihu Halife bin Hayyat, thk. Ekrem Ziya el- ʿÖmerî, (Beyrut: Müessesetü՚ r Risâle, 1397.
• Vehîbî, Muslim b. Salim. el-Fikrü’l-akedi inde’l-İbâdîyye, Sib: Mektebetu'd- Dâmirî, 2006.
• Van Ess, Josef. İlmu’l-Kelam ve’l-müctemeʿ, çev. Sâlime Sâlih, Köln: Dâuʼl-Cemel, ts. Wahl, Maurice. L՚ Algérie (4e édition, mise à jour par Augustin Bernard), Paris: Felix Alcav, 1903.
• Yıldız, Harun. İbâdîlik Araştırmalarında Önemli Bir İsim: Tadeusz Lewicki, İslâmî İlimler Dergisi, 10/ 1, (Bahar 2015).
• Yıldız, Metin. “Kelâmî Görüşleri Bağlamında İbâzîlerin Hâricîliği Meselesi”. Kader 16/2 (2018), 294-318.
• Yıldız, Metin. İbâziyye’nin Temel İnanç Esasları: el-Usûlu’t-Tis’a (Dokuz İlke). BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi16/ 2 (2018).
• Zînî, Muhammed Abdurrahim. ʿAmr b. Obiyed ve՚ l-usülü’l-hemse, dirâse mükârene beyne fikri’l-Mʿutezile ve՚ l-İbadiyye, Umman: Mektebetu’l-Anfâl, 2007.
• Ziriklî, Hayrüddîn b. Mahmûd. el-Aʿlâm, Beyrut: Dâru՚ l-İlmi li՚ l-Melâyîn, 2002.