Ahmed Mahmûd Subhî’nin Hayatı, Eserleri ve İslam Düşüncesine Katkısı

Yıl 2021, , 757 - 786, 30.12.2021

İrfan Karadeniz

https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.988846

Öz

Disiplinlerarası çalışma yapmanın önemi sosyal bilimlerin tamamında kabul görmüş ve artık yadsınamayacak bir olgu haline gelmiştir. İslam düşünce tarihi de kuşkusuz böyle bir çalışma için çok verimli bir alan olarak görülebilir. Zira birçok farklı disiplin tarihsel oluşum sürecini aynı noktadan başlatır. Diğer bir ifadeyle tarihsel olarak ortak bir anlatı üzerine kurgulanmışlardır. Disiplinlerarası okuma bu açıdan en çok İslam düşüncesinin sacayakları olarak ifade edebileceğimiz usûl-ı fıkıh, kelam, felsefe ve tasavvuf bağlamında işlevsel olabilir. Bu çerçevede, çalışmamızda Mısırlı düşünür ve akademisyen Ahmed Mahmûd Subhî’yi prototip olarak belirledik. Nitekim Subhî bütüncül bir İslam düşüncesi algısıyla ön plana çıkan bir yaklaşıma sahiptir ve söz konusu fikri inşa edebilecek metinler üretmiştir. Subhî’nin düşünme tarzını bağlı bulunduğu bir gelenekle veya hoca-talebe ilişkisi içerisinde inşa edebiliriz. Bunun için yapılması gereken hayatı ve eserlerine derinlemesine bir bakış atmaktır. Bu tür bir inceleme Subhî’nin ilmî metodunu anlamamızda anahtar işlevi görecektir. Bu çalışmanın nihai gayesi İslam düşüncesine dair sağlıklı ve doğru yorumlar yapabilmek için farklı disiplinleri temele almanın önemini vurgulamaktır. Bir iddia olarak dile getirdiğimiz bu husus, Subhî’nin metinlerindeki fikirleriyle tecessüm ettirilecek ve somut bir yapıya dönüştürülecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Ahmed Mahmûd Subhî, Disiplinlerarasılık, İslam Düşüncesi, Kavram Analizi, Tümevarım, Tümdengelim, İngemecilik

Ahmad Mahmoud Subhi's Life, Works and Contribution to Islamic Thought

Öz

In the historical process, the importance of doing interdisciplinary work has been accepted in all social sciences and has become an undeniable phenomenon. The history of Islamic thought can undoubtedly be seen as a very fertile field for such a study. It is because many different disciplines start the historical formation process from the same point. In other words, they are historically constructed on a common narrative. In this respect, interdisciplinary reading can be most functional in the context of usûl-ı fiqh, kalam, philosophy and mysticism, which can be expressed as the pillars of Islamic thought. In this framework, we have identified Ahmed Mahmûd Subhi, the Egyptian thinker and academician, as a prototype in our study. As a matter of fact, Subhi has an approach that stands out with a holistic perception of Islamic thought and has produced texts that can build the idea in question. We can build Subhî's way of thinking with a tradition he abides by or in a teacher-student relationship. What is needed for this is to take an in-depth look at his life and works. Such a study will serve as the key to our understanding of Subhi's scientific method. The ultimate aim of this study is to emphasize the importance of taking different disciplines as a basis in order to make healthy and correct interpretations of Islamic thought. This issue, which we have expressed as a claim, will be embodied by Subhî's ideas in his texts and turned into a concrete structure.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Ahmad Mahmoud Subhi, Interdisciplinarity, Islamic Thought, Concept Analysis, Inductive Method, Deductive Method, Reductionism.

Kaynakça

• Abdullatîf, Şemsüddin Muhammed. Ebû Hanîfe en-Nuʿmân ve ârâuhu’l-kelâmiyye. Beyrut: İskenderiye Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Abdurrâzık, Mustafa. Temhîd li târihi’l-felsefeti’l-islâmiyye. Kâhire: Lecnetü’t-te’lif ve’t-tercüme ve’n-neşr, 1944.
• Ali, Ahmed Îsâ Yusuf. en-Nüzʿatü’n-nakdiyye fi fikri Ahmed Mahmûd Subhî dirâsetün tahlîliyyetün nakdiyyetün. Kâhire: Mansûr Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
• Ali, Mâhir Abdulkadir Muhammed. Buhûsun ve dirâsâtün felsefiyyetün: Mehdâtü ile’l-Ahmed Mahmûd Subhî. Kâhire: Dâru’l-maʿrifeti’l-câmiʿiyyeti, 1997.
• Anay, Harun. “Çağdaş Arap Düşüncesi Üzerine”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 10 (2001), 1-88.
• Anay, Harun. “İslam Düşüncesi ve Batı Felsefesiyle İlgili Arapça Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 10 (2001), 239-305.
• Attar, Mariam. Islamic Ethics: Divine Command Theory in Arabo-Islamic Thought. New York London: Routledge, 2010.
• Attar, Meryem. İslam Ahlakı İslam Düşüncesinde İlâhî Emir Teorisi. ed. Muammer İskenderoğlu. çev. Enver Şahin vd. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019.
• Bistâvîsî, Muhammed Ramazan. “Subhî ‘Ahmed’ Siretün Fikriyyetün ve nümûzecu li’s-sıdk fi’l-hayâti ve’l-felsefeti”. Evrâkun Felsefiyyetun 50 (2016), 249-276.
• Caʿfer, Safâ Abdusselam (ed.). Ahmed Mahmûd Subhî Râid et-tecdîd fi fikri’l-İslâm: Kitabün tizkâr li ʿilmi min ceyli’r-revâd. b.y.: el-Hudrî li’t-tibâʿ, 2009.
• Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik Cahız’ın Ahlak Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Çelebi, İlyas. “Mu‘tezile”. TDV İslam Ansiklopedisi. 31/391-401. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Fettâh, İrfan Abdülhamîd. “Ebü’l-Hasan Eş’arî”. 444-447. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Gazzâvî, Züheyr. “et-Tiyâru’l-istirdâdî’l-felsefiyyi’l–mısriyyi ve dirâsetü’ş şiʿati’l- imâmiyye isnâ ʿaşeriyye”. Mecelletü’l-minhâc 2 (1996), 74-109.
• Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye”. TDV İslam Ansiklopedisi. 44/328-331. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Hamûd, Yahya - Subhî, Ahmed Mahmûd. “Fi Felsefeti’t-târîh”. El-Fikru’l-ʿarabî 4/28 (1982), 222-233.
• Huff, Tobby E. Fecrü’l-ʿilmi’l-hadîs el-İslâm, es-Sîn, el-Ğarb. çev. Ahmed Mahmûd Subhî. Kuveyt: el-Meclisü’l-vatanî li’s-sikâfeti ve’l-fünûn ve’l-âdâb, 1997.
• Kurun, İsmail. İslam Felsefe Tarihinin Eleştirel Yeniden-İnşası: İbn Sina Epistemolojisi Örneği. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2021.
• Meyhûb, Seyyid Abdüssettâr. Haulâi’l-müsakkafûn ve fikruhumu’l-islâhî. Santa Anita: Mektebetü’s-sikâfeti’d-dîniyye, 2018.
• Neşşâr, Ali Sâmî. Menâhicü’l-bahs ʿinde müfekkiri’l-İslâm. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1984.
• Neşşâr, Ali Sâmî - Subhî, Ahmed Mahmûd. Neş’etü’l-fikri’l-felsefiyyi ʿinde Yunan. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1996.
• Özturan, Hümeyra. “İslâm Ahlâk Çalışmalarının Dünü ve Bugününe Dair Bir İnceleme”. İslam Ahlak Literatürü Ekoller ve Problemler. ed. Ömer Türker, Kübra Bilgin. 1-42. İstanbul: Nobel Yayın Dağıtım, 2016.
• Sıfâtî, Şâdiye Enver Ahmed es-. el-İlâhiyyât ʿinde müfekkiri’ş-şiʿati’l-İsmaʿiliyye fi’l-karneyni’r-râbîʿ ve’l-hâmisi’l-hicreyeyn. Kâhire: Mansûr Üniversitesi, Doktora Tezi, 1988.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Asparta”. Ve Hameleha’l-insân: Makâlâtün Felsefiyyetün. ed. Ahmed Mahmûd Subhî. 224-230. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1997.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Bahsun tekvîniyyun fi’ş-şahsiyye: Ahdâsu’t-tufûle”. Mecelletü ʿilmu’n-nefs 6/2 (1951), 233-251.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Baʿdu Cevânibi’t-tecdîd fi’l-fikri’l-İslamî”. Mecelletü külliyyeti’l-âdâb 5 (1973), 51-80.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Beyne Dîmokrâti Atinâ ve Diktâtûri Asparta”. Yusuf Kerim Müfekkiren ʿArabiyyen ve müerrihan li’l-felsefe: Buhûsun ʿanhu ve dirâsâtün mehdâtü ileyh. ed. ʿÂtıf el-ʿIrâkî. 199-215. Kâhire: el-Meclisü’l-aʿla li’s-sikâfeti lücneti’l-felsefe ve’l-ictimâʿ, 2004.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Beyne’l-felsefeti ve’t-tıb”. El-Fikru’l-ʿarabî 12/63 (1991), 14-45.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Beyne’l-insân ve’l-hürriyye”. Ve Hameleha’l-insân: Makâlâtün Felsefiyyetün. ed. Ahmed Mahmûd Subhî. 11-15. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1997.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Beyne’t-tasavvuf ve ʿilm-i kelâm”. Ve Hameleha’l-insân: Makâlâtün Felsefiyyetün. ed. Ahmed Mahmûd Subhî. 82-94. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1997.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Beyne’t-te’rîh ve’t-tahdîs. İskenderiyye: Müessesetü’s-sikâfeti’l-câmiʿiyye, 1975.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Cüzûru’l-irhâb fi’l-akîdeti’l-vahhâbiyye. b.y.: Dâr’un-nasr, 2008.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Dirâsetün nakdiyyetün li baʿdi’l-müşkilâti’l-kelâmiyye min manzûrin luğaviyyin mantıkiyyin”. Mahmûd Kâsım el-İnsân ve’l-feylesûf 1913-1973 Kitâbu’n tizkârî. ed. Hâmid Tâhir. 373-394. Kâhire: Mektebetü’l-Angolo el-mısriyye, 1995.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. el-Bahreyn ve’d-daʿva Îrân. İskenderiyye, 1963.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. el-Felsefetü’l-ahlâkiyye fi fikri’l-İslâm el-ʿakliyyûn ve’z-zevkiyyûn evi’n-nazar ve’l-ʿamel. Kâhire: Dâru’l Maʿârif, 1983.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “el-Fikrü’s-siyâsi fi’l-İslâm beyne’l-mâzî ve’l-hâdır ve tetalluʿât”. Fuâd Zekeriyyâ Bâhisen ve müsekkafen ve nâkiden: Kitâbun tizkârîyyun. ed. ʿAbdullah Ömer. 285-321. Kuveyt: Câmiʿatu Kuveyt, 1998.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “el-Hikmetü’l-ilahiyye fi’l ihtilâf”. Ve Hameleha’l-insân: Makâlâtün Felsefiyyetün. ed. Ahmed Mahmûd Subhî. 15-23. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1997.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “el-Kîmyâ ve Câbir b. Hayyân”. Ve Hameleha’l-insân: Makâlâtün Felsefiyyetün. ed. Ahmed Mahmûd Subhî. 231-242. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1997.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “el-Likâ’ beyne’l-ʿâlem ve’d-din”. Mecelletü Kâhire 6 (1985), 21.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “en-Nazariyyâtu’s-siyâsiyye leda’l-fıraki’l-İslâmiyyîn”. Mecelletü ʿâlemi’l-fikr 2 (1993), 133-175.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “et-Tasavvuf îcâbiyyatuhu ve selbiyyâtuhu”. Mecelletü ʿâlemi’l-fikr 6/2 (1975), 15-60.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. et-Tasavvuf îcâbiyyatuhu ve selbiyyâtuhu. Kâhire: Dâru’l Maʿârif, 1984.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Felsefe: Uhtun radîʿa li’ş-şeriʿa em durretün lidûdin?” Ve Hameleha’l-insân: Makâlâtün Felsefiyyetün. ed. Ahmed Mahmûd Subhî. 159-170. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1997.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Fi Felsefeti’t-târîh. Kâhire: Müessesetü’s-sikâfeti’l-câmiʿiyye, 1975.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Fi ʿilmi kelâm dirâsetün felsefiyyetün li ârâi’l-firaki’l-İslâmiyyeti fi usûli’d-dîn: Eşʿariyye. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1985.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Fi ʿilmi kelâm dirâsetün felsefiyyetün li ârâi’l-firaki’l-İslâmiyyeti fi usûli’d-dîn: Muʿtezile. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1985.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Fi ʿilmi kelâm dirâsetün felsefiyyetün li ârâi’l-firaki’l-İslâmiyyeti fi usûli’d-dîn: Zeydiyye. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1991.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Fikretü’l-imâme ʿinde’ş-şîʿa el-isnâ ʿaşeriyye. Kâhire: İskenderiye Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1962.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Hasâisu tabiʿati’t-tasavvuf”. Ve Hameleha’l-insân: Makâlâtün Felsefiyyetün. ed. Ahmed Mahmûd Subhî. 94-114. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1997.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Hâumu ikraû kitâbiyeh: Muhâveletün li teceddüdi’l-fikri’l-İslâmiyyi. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1996.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Hel Yuʿiddu el-mezhebu’l-vahhâbiyye selefiyyen. İskenderiyye: y.y., 2004.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Heli’l-ahkâmu’l-felsefe burhâniyyetün: Dirâsetün li mevzûʿ et-tevfîk beyne’d-dîn ve’l-felsefe”. el-Feylesûf İbn Rüşd Müfekkiren ʿArabiyyen ve müerrihan li’l-felsefe: Buhûsun ʿanhu ve dirâsâtün mehdâtü ileyh. ed. ʿÂtıf el-ʿIrâkî. 57-88. Kâhire: el-Meclisü’l-aʿla li’s-sikâfeti lücneti’l-felsefe ve’l-ictimâʿ, 1993.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Hivâr maʿa sadîk ʿömer ʿÂtıf el-ʿIrâkî Râiden li’l-fikri’l-ʿakli’t-tenvîrî”. ʿÂtıf el-ʿIrâkî: Feylesûfen ʿarabiyyen ve râiden li’l-itticâhi’l-ʿakli’t-tenvîrî kitâbun tizkâriyyun. ed. Fuâd Zekeriyyâ. 93-106. İskenderiyye: Dârü’l-Vefâ, 2002.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “İbnu’l-vezîr ve difâʿuhu ʿan ehli’l-hadîs”. Mecelletü külliyyeti’l-âdâb 3 (1981), 203-218.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. İmâmu’l-müctehid Yahya b. Hamza ve ârâuhu’l-kelâmiyye. Kâhire: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1990.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “İslam Düşüncesinde Ahlâk Felsefesi”. çev. Nadim Macit. Düşünce ve Kültür Dergisi 1 (1997), 55-69.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “İtticahâtü’l-felsefeti’l-İslâmiyye fi’l-vatani’l-ʿarabi (1960-1980)”. el-Felsefetü fi’l-vatani’l-ʿarabiyyi’l-muʿâsır. ed. Ahmed Mâzî. Beyrut: Merkezu Dirâsâti’l-vahdeti’l-ʿarabi, 1987. Subhî, Ahmed Mahmûd. “İtticahâtü’l-felsefeti’l-İslâmiyye fi’l-ʿalemi’l-ʿarabî fi’l-karni’l-ʿişrîn”. Ve Hameleha’l-insân: Makâlâtün Felsefiyyetün. ed. Ahmed Mahmûd Subhî. 243-270. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1997.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Makâlâtün muhtâratün fi’l-felsefeti’l-İslamiyyi. İskenderiyye: Dârü’l-Vefâ, 2001.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Mısru’l-kadîm ve neş’etü’t-tıb”. Tevfîk Tavîl Müfekkiren ʿArabiyyen ve râiden li’l-felsefeti’l hulkiyye: Buhûsun ʿanhu ve dirâsâtün mehdâtün. ed. ʿÂtıf el-ʿIrâkî. 195-210. Kâhire: el-Hey’etü’l-ʿâmme li şuûni’l-mutâbiiʿl-emîriyye, 2004.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Mülâbisâtü’t-tasavvuf ve tabiʿatuhu”. Ve Hameleha’l-insân: Makâlâtün Felsefiyyetün. ed. Ahmed Mahmûd Subhî. 49-82. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1997.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Nahvu ʿilm-i kelâm cedîd: Dirâsetün nakdiyyetün li baʿdi’l-müşkilâti’l-kilâsikiyye”. Mecelletü’l-cemʿiyyeti’l-mısriyye 1 (1992), 23-61.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Nakdu’l-muʿtezile li’l-felsefeti’l-Yûnânîyye”. Ve Hameleha’l-insân: Makâlâtün Felsefiyyetün. ed. Ahmed Mahmûd Subhî. 34-37. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1997.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Nazariyyetü’l-imâmiyye ledâ eş-şîʿati’l-isnâ ʿaşeriyye tahlîlün felsefiyyetün li’l-ʿakîde. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1991.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Ve Hameleha’l-insân: Makâlâtün Felsefiyyetün. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1997.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “Zeki Necîb ve İşkâliyyetü’l-asâle ve’l-muʿâsara”. Zeki Necip Mahmûd Müfekkiren ʿArabiyyen ve râiden li’t-ticâhi’l-ʿilmi’t-tenvîr. ed. ʿÂtıf el-ʿIrâkî. 151-162. İskenderiyye: Dârü’l-Vefâ, 2001.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “ʿÂbdurrahman Bedevî: Feylesûfu’l-mütevahhid”. ʿÂbdurrahman Bedevî Dirâsâtün Mehdâtün. ed. Ahmed ʿAbdulhalîm ʿAtiyye. 141-156. Mısır: el-Hey’etü’l-ʿâmme li kusûri’s-sikâfe, 2002.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. “ʿAkîdetü’l-mehdi’l-müntazır min manzûrin felsefîyyin”. Mecelletü Kâhire 81 (1988), 17-20.
• Subhî, Ahmed Mahmûd - Caʿfer, Safâ Abdusselam. Fi Felsefeti’l-hadârat: el-Yûnâniyye, el-İslâmiyye, el-Ğarbiyye. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1999.
• Subhî, Ahmed Mahmûd - Zeydân, Mahmûd Fehmî. Fi Felsefeti’t-tıb. Beyrut: Dârü’n-nahdati’l-ʿarabiyye, 1993.
• Suphi, Ahmet Mahmut. İslâm Düşüncesinde Ahlâk Felsefesi. ed. Muammer İskenderoğlu. çev. Abdurrahman Harbi vd. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
• Süt, Abdunnâsır. Muʿtezile ve Ahlak & Kadı Abdülcebbar Örneği. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Şekeroğlu, Sami. Mâtürîdî’de Ahlak & Felsefî Bir Betimleme. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
• Türkî, İbrahim Muhammed. Fi’l-fikri’l-İslâmî’l-muʿâsır: Makâlâtün Tizkâriyyetün. b.y.: Dâru’l-kütübi’l-kânûniyye, 2009.
• Yunus, Hişâm Hüseyin. Âliyâtü’l-ʿalmeneti ve betru’z-zâti’l-insâniyye. Beyrut: Beyrut Üniversitesi, Doktora Tezi, 2002.