Kāwa al-Haddād and the al-Dirafs al-Kaviyanī, from Legend to History between the Arab and Persian Heritage

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 1, 75 - 106, 30.06.2023

Moustafa Albakour

https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1227721

Öz

The story of Kāwa al-Haddād with King al-Dahhāk is one of the most important Iranian tales that originally belongs to the legendary era and bears many heroic characteristics and symbols and was mentioned by most of the Arab and Persian Islamic sources that talked about the history of the kings of Persia before Islam. Perhaps these sources are very similar in presenting the story of Kawa, with minor differences that do not affect its basic structure and narrative, and the reason is that they drew on the ancient history of the kings of Persia and their heroes, among them is the story of the hero Kawa, from one source likely to be the book "Khadaynamah", which was written in the Sassanid era in the Pahlavi Persian language, then translated into Arabic and from there into New Persian, and became a source of Persian history and the biographies of its kings. This article presents the imagination of this enthusiastic hero in the Arabic and Persian sources of history and literature and focuses on the two narrations of Gharar Akhbar al-Kuluk al-Persian by al-Thaalibi and the Shahnameh of al-Firdawsi. We also dealt with the story of the festival and its connection with the fall of al-Dahhak, and finally, we dealt with the imagination of the hero Kawa and his story in examples of modern Persian literature.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Literature, Persian History, Kawa al-Haddād, ad-Dahhāk, al-Dirafs al- Kaviyani

كاوه الحدّاد والدِّرَفس الكاوياني من الأسطورة إلى التاريخ بين التراثين العربي والفارسي

Öz

حكاية كاوه الحدّاد مع الملك الضحّاك إحدى أهم الحكايات الإيرانية التي تنتمي في الأصل إلى الحقبة الأسطورية، وتحمل كثيراً من الخصائص والرموز البطولية، وقد ذكرتها معظم المصادر العربية والفارسية الإسلامية التي تحدّثت عن تاريخ ملوك فارس قبل الإسلام. ولعلّ تلك المصادر تتشابه كثيراً في عرض حكاية كاوه مع وجود اختلافات بسيطة لا تؤثر في بنيتها وسرديتها الأساسية، والسبب هو أنها استقت التاريخ القديم لملوك فارس وأبطالهم، ومن جملة هؤلاء حكاية البطل كاوه، من مصدر واحد يُرجَّح أنه كتاب "خداينامة" الذي دوِّن في العصر الساساني باللغة الفارسية البهلوية، ثمّ تُرجم إلى العربية ومنها إلى الفارسية الجديدة، وأضحى مصدراً للتاريخ الفارسي وسير ملوكه. تعرض هذه المقالة صورة هذا البطل الحماسي في مصادر التاريخ والأدب العربية والفارسية، وتركّز على روايتَي غُرَر أخبار ملوك الفُرس للثعالبي، والشاهنامة للفردوسي، كما تناولت المقالة راية الدِّرَفْس الكاوياني، منذ صنعها على يد كاوه حتى سقوطها بيد العرب المسلمين. كما تناولت حكاية عيد المهرجان وارتباطه بسقوط الضحّاك. وأخيراً تتناول صورة .البطل كاوه وحكايته في نماذج من الأدب الفارسي الحديث

Anahtar Kelimeler

التاريخ الفارسي, كاوة الحدّاد, الضحّاك, الدرفس الكاوياني, المهرجان

Arap ve Fars Kültürleri Arasında Efsaneden Tarihe Demirci Kâve ve ed-Dirafs el-Kâviyânî

Öz

Kral ed-Dahhâk ile Demirci Kâve’nin hikâyesi aslında efsane dönemine ait olan İran hikâyelerinin en önemlilerindendir. Efsane, içerisinde kahramanlığa dair birçok özellik ve sembol içermektedir. Aslında bunlardan, İslâm öncesi İran kralları tarihini ele alan Müslüman Arap ve İran kaynaklarının çoğu da bahsetmektedir. Dolayısıyla Kâve hikâyesinin sunumunda bu kaynaklar arasında ciddi bir benzerlik söz konusudur. Her ne kadar bazı basit farklar bulunsa da bu farklar, anlatıların temel yapı ve sunumuna etki etmemektedir. Bunun sebebi bu anlatıların İran kral ve kahramanlarına dair kadîm tarihlerden besleniyor olmalarıdır. İşte bu anlatılardan birisi de Kahraman Kâve hikâyesidir. Bu konuda başvurulabilecek kaynaklardan birisi, Sâsânî devrinde Pehlevî Farsçası ile tedvîn edilmiş olan Hüdâyinâme adlı eserdir. Bu eser daha sonraları Arapçaya tercüme edilmiş, oradan da yeni Farsçaya aktarılmış ve İran tarihi ve Krallarının hayatlarına dair bir kaynak haline gelmiştir. Bu makale, hâmâse türünün bir örneği olan bu kahramanın (Kâve’nin) Arap ve İran edebiyat ve tarih kaynaklarındaki görünümünü sunmayı amaçlamaktadır. Bunu yaparken de es-Se‘âlibî’nin Ğureru Ahbâri Mulûki’l-Furs ve el-Firdevsî’nin Şâhnâme adlı eserlerini esas almaktadır. Çalışma aynı zamanda ed-Direfs el-Kâviyânî diye adlandırılan efsaneyi de ele almaktadır. İncelemenin bu kısmı, eserin Kâve tarafından ortaya konulmasından Müslüman Arapların eline geçene kadar olan dönemi ele almaktadır. Aynı şekilde çalışma, Mihrican bayramı ve bununla ed-Dahhâk’ın düşüşü arasındaki irtibatı da incelemektedir. Son olarak makalede Kahraman Kâve’nin modern İran edebiyatında nasıl göründüğüne dair bir fikir vermesi açısından bir örnek sunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Edebiyatı, İran Tarihi, Kâve el-Haddâd, ed-Dahhâk, ed-Direfs el-Kâviyânî

Kaynakça

• -الله القاضي، بيروت، دار الكتب العلمية، ط1، 1407هـ/ 1987م.
• - ابن خلدون، عبد الرحمن، تاريخ ابن خلدون، تحقيق خليل شحادة وسهيل زكار، بيروت، دار الفكر، 1421هـ/ 2000م.
• - ابو القاسم، فردوسي، شاهنامه، دفتر یکم، تصحيح جلال خالقى مطلق، مقدمة إحسان يار شاطر، نيويورك، 1366- 1286ش.
• - البُنداري، قوام الدين الفتح بن علي، الشاهنامة، صحّحها عبد الوهاب عزّام، القاهرة، دار الكتب المصرية، ط1، 1350هـ/ 1932م.
• - بهار، محمد تقى، ديوان اشعار، تهران، انتشارات نگاه، 1387ش.
• - البيروني، أبو الريحان محمد بن أحمد، الآثار الباقية عن القرون الخالية، طبعة لايبزيغ، 1923م.
• - بیگدلی، لُطفعلي بيك آذر، ديوان اشعار، تحقيق: حسن سادات ناصري، وغلامحسين بیگدلی، تهران، چاپخانه علمی (جاویدان)، چاپ اول، 1366ش.
• - التبريزي، الخطيب، شرح ديوان أبي تمام، قدّم له ووضع هوامشه وفهارسه: راجي الأسمر، بيروت، دار الكتاب العربي، ط2، 1414هـ/ 1994م.
• - تبریزی، قطران، دیوان اشعار، تحقیق محمد نخجوانی، تهران، انتشارات ققنوس، اول، 1362ش.
• - الثعالبي، أبو منصور عبد الملك بن محمد بن إسماعيل، غرر أخبار ملوك الفرس وسيرهم، تحقيق زوتنبرغ، طهران، مكتبة الأسدي، 1963م.
• - دهخدا، على اكبر، لغت نامه (16 جلد)، تهران، انتشارات دانشكاه تهران، 1377 ش.
• - الدينوَري، أبو حنيفة، الأخبار الطوال، القاهرة، مطبعة السعادة، ط1، 1330هـ.
• - رضی، هاشم، فرهنگ نام های اوستا، فروهر، تهران، چاپ اول، 1346ش.
• - زرين كوب، عبد الحسين با كاروان حله، تهران، انتشارات علمى، چاپ نهم، 1374ش.
• - شروانی، خاقانی، دیوان ، تصحیح علي عبد الرسولي، تهران، چاپ مروی، 1357ش.
• - صفا، ذبيح الله، حماسه سرايى در ايران از قديمترين عهد تاريخى تا قرن چهاردهم هجری، تهران: چاپ پیروز، 1333ش.
• - الطبري، محمد بن جرير، تاريخ الطبري؛ تاريخ الرسل والملوك، تحقيق محمد أبو الفضل إبراهيم، ط2، القاهرة، دار المعارف، 1387هـ/ 1967م.
• - طوسی، ابو نصر علی بن احمد اسدی، گرشاسب نامه، باهتمام حبیب یغمائی، تهران، کتابخانه طهوری، چاپ دوم، 1354ش.
• - عشقي میرزاده، دیوان وشرح حال شاعر، تحقیق: ع. سلیمی، تهران، مطبعه شفق، 1308ش.
• - غزنوی، سنایی، حديقة الحقيقة وشريعة الطريقة، جمع وتصحيح مدرس رضوی، تهران، چاپخانه سپهر 1382ش.
• - كريستن سن، آرتور، ايران در زمان ساسانيان؛ تاريخ ايران سياسى تا حمله عرب ووضع دولت وملت در زمان ساسانيان، ترجمه رشيد ياسمى، تهران، دنياى كتاب معاصر، 1368ش.
• - كزازي، مير جلال الدين، گونه ی دیگر، تهران، نشر مركز، چاپ اول، 1368ش.
• - كزازي، مير جلال الدين، مازهاى راز، تهران، نشر مركزچاپ اول، 1370ش.
• - ندوشن، محمد على اسلامی، تأمّل در شاهنامه (داستان ضحاک ماردوش)، ميونيخ، مجلة کاوه، شماره 1، 1342ش.
• - نولدكه، تئودور، تاريخ ايرانيان وعربها در زمان ساسانيان، ترجمه عباس زرياب، تهران: انجمن آثار ملی، 1378هـ. ش.
• - یاحقی، جعفر، فرهنگ اساطیر، تهران، سروش، چاپ اول، 1369ش.
• - یزدی، فرخي، دیوان اشعار، تصحيح حسین مکّي، تهران، بنیاد نشر کتاب، 1357ش.
• - يقطين، سعيد، قال الراوي؛ البنيات الحكائية في السيرة الشعبية، الدار البيضاء، بيروت، المركز الثقافي العربي، ط1، 1997م.
• ‘Aşkî Mîrzâde, Dîvân ve Şerhu Hali Şâ’ir, thk. A. Suleymî (Tahran: Matbaa-i Şafak, 1308 hş).
• Albakour, Moustafa. “Kitâbu Hüdaynâme beyne’t-türâseyni’l-Fârisî ve’l-‘Arabî”.
• Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2022), 104-116.
• Behar, Muhammed Takî, Dîvânu Eş’âr, (Tahran: İntişârât-ı Nigâh, 1387 hş).
• Bîgdelî, Lutfu’lî Bek Âzer, Dîvân-ı Eş’âr, thk. Hasan Sâdât Nâsırî ve Gulamhüseyn Bîgdelî, 1. Basım (Tahran: Çâphâne-i ‘İlmî/Câvîdân, 1366 hş).
• el-Bîrûnî, Ebu’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed, el-Âsâru’l-Bâkıye ‘ani’l-Kurûni’l-Hâliye (Leipzig, 1923).
• el-Bundârî, Kavâmuddîn el-Feth b. ‘Ali, eş-Şâhnâme, nşr. ‘Abdulvehhâb ‘Azzâm, 1. Basım (Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1350/1932).
• Christensen, Arthur, Îrân der Zemân-i Sâsâniyân: Târîh-i Îrân-i Siyâsî tâ Hamle-i ‘Arab u Vad-‘i Devlet u Millet der Zemân-i Sâsâniyân, trc. Raşîd Yâsmî (Tahran: Dünyây- Kitâb-i Mu’âsır, 1368 hş).
• Dehdâ, ‘Ali Ekber, Luğatnâme, 16 Cilt, (Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-i Tahran, 1377 hş).
• ed-Dîneverî, Ebû Hanîfe, el-Ahbâru’t-Tıvâl, 1. Basım (Kahire: Matba’atu’s-Se’âde, 1330 hş).
• Ebu’l-Kâsım, Firdevsî, Şâhnâme, Defterîkom, nşr. Celâl Hâlikî Mutlak ve İhsânyâr Şâtır (New York: 1366/1286 hş).
• Gümüş, Ercan, (2022), “Zalim Dahhak ve Demirci Kava Efsanesi’nden Hareketle Mitoloji ve Tarih İlişkisine ait Bir
• Değerlendirme”, Nûbihar Akademî, no. 18, p.47-80, DOI: 10.55253/2022.nubihar.1213356.
• Ğaznevî, Senâyî, Hadîkatu’l-Hakîka ve Şerî’atu’t-Tarîka, nşr. Müderris Rızavî (Tahran: Çâphâne-i Sipihr, 1382 hş).
• İbn Haldûn, ‘Abdurrahmân, Târi’hu İbn Haldûn, thk. Halîl Şehâde ve Suheyl Zekâr, 2 Cilt (Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1421/2000).
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasan ‘İzzuddîn, el-Kâmil fi’t-Târîh, thk. Ebu’l-Fidâ ‘Abdullâh el-Kâdî, 1. Basım (Beyrut: Dâru’l-
• Kutubi’l-‘İlmiyye, 1407/1987).
• Kezzâzî, Mîr Celâluddîn, Kevneyi-i Diger, 1. Basım (Tahran: Neşr-i Merkez, 1368 hş).
• Kezzâzî, Mîr Celâluddîn, Mâzihây-i Râz (Tahran: Neşr-i Merkezçâb-ı Evvel, 1370 hş).
• Nedûşen, Muhammed ‘Ali İslâmî Teemmul der Şâhnâme: Destân-ı Dehhâk-ı Mârdûş (Munich: Mecelle-i Kâve, 1342 hş).
• Nöldeke, Theodor, Târîh-i İrâniyân ve ‘Arabuhâ der Zemân-ı Sâsâniyân, trc. ‘Abbâs Ziryâb (Tahran: Encümen-i Âsâr-ı Millî, 1378 hş).
• Radî, Hâşim, Ferhengnâmehây-i Ôsta, (Tahran: Ferruher, 1. Basım, 1346 hş).
• Safâ, Zebîhullâh, Hamâse-i Sarâyî der Îrân ez Kadîmetrîn ‘Ahd-i Târîhî tâ Karn-ı Çehârdehem-i Hicrî (Tahran: Peyrûz Baskısı, 1333 hş).
• es-Se’âlîbî, Ebû Mansûr ‘Abdulmelik b. Muhammed b. İsmâ’îl, Ğureru Ahbâri Mulûki’l-Furs ve Siyeruhum, thk. Zuckerbeng (Tahran: Mektebetu’l-Esedî, 1963 hş).
• Şirvânî, Hâkânî, Dîvân, nşr. ‘Ali ‘Abdurrasûlî (Tahran: Merv Baskısı, 1357 hş).
• et-Taberî, Muhammed b. Cerîr, Târîhu’t-Taberî, Târîhu’r-Rusul ve’l-Mulûk, thk. Muhammed Ebû’l-Fadl, 2. Basım (Kahire: Dâru’l-Me’ârif, 1387/1967).
• et-Tebrîzî, el-Hatîb, Şerhu Dîvânu Ebî Temmâm, nşr. Râcî el-Esmer, 2. Basım (Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘Arabî, 1414/1994).
• Tebrîzî, Kutrân, Dîvân-ı Eş’âr, thk. Muhammed Nancivânî, 1. Basım (Tahran: İntişârât-ı Kaknûs, 1362 hş).
• Tûsî, Ebû Nasr ‘Ali b. Ahmed Esedî, Gerşâsebnâme, nşr. Habîb Yağmâî, 2. Basım (Tahran: Kitânhâne-i Tahûrî, 1354 hş).
• Yâhkî, Cafer, Ferheng-i Esâtîr, 1. Basım (Tahrân: Sirûş, 1369 hş).
• Yaktîn, Sa’îd, Kâle’r-Râvî: el-Bünyâtu’l-Hikâiyye fi’s-Sîrati’ş-Şa’biyye, ed-Dâru’l-Beydâ, 1. Basım (Beyrut: el-Merkezu’s-Sekâfî el-‘Arabî, 1997).
• Yezdî, Ferhî, Dîvân-ı Eş’âr, nşr. Huseyn Mekkî (Tahran: Bünyâd-ı Neşr-i Kitâb, 1357 hş).
• Zerrînkôb, ‘Abdulhuseyn, Bâkârvân-ı Hılle, 9. Basım (Tahran: İntişârât-ı ‘İlmî, 1374 hş).