Türk Modernleşmesi Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme: Şerif Mardin ve Nilüfer Göle Örneği

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 1, 107 - 150, 30.06.2023

Ayşe Şallı

https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1259945

Öz

Şerif Mardin ve Nilüfer Göle, Türk sosyolojisinde referans değeri yüksek ve yankıları hâlâ devam eden izler bırakmıştır. Türk modernleşmesini anlama ve anlamlandırma girişimleri ve ortaya koydukları perspektif söz konusu olduğunda iki ismin yaklaşımlarıyla ilgili literatüre göz ardı edilemeyecek katkılar sundukları söylenebilir. Kullandıkları kavramlar, söylemler, ortaya koydukları kurgular, Türk modernleşmesinin nirengi noktalarına dair vurgular, mikro ve makro teorik yaklaşımlar iki düşünürü bazı noktalarda birbirlerine benzer kılarken bazı noktalarda da farklılaştırmaktadır. Bu çalışma; siyasal, tarihsel ve sosyo-kültürel analizleri ile ön plana çıkan iki öncü ismin Türk modernleşmesini tasvirine ilişkin kurgularının, kullandıkları “söylem”ler ekseninde karşılaştırmalı olarak incelenmesini amaçlamaktadır. Bu çerçevede literatür taramasından istifade edilmiştir. Çalışma iki ana bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde iki düşünürün Türk modernleşmesi kurgularının temel yapı taşı olan kavramlar ele alınmıştır. Ardından Türk modernleşmesinin genel kuramsal çerçevesi iki düşünürün karşılaştırılması suretiyle ortaya konulmaktadır. İkinci bölümde ise iki düşünürün ön plana çıkan söylemleri ekseninde Türk modernleşme kurguları karşılaştırılarak tasvir edilmektedir. Merkez-çevre ayrışmasının, tarihî ve sosyo-kültürel sürekliliklerin, “ulus-devlet” çatısı altında bütünleşmenin, tepeden inmeci ve projelendirilmiş bir siyasî yapının vurgulandığı bir kurguyla karşılaşılmaktadır. Aynı zamanda bu unsurlarla “din” olgusu arasındaki çok boyutlu ilişkinin yansımaları ilgili söylemler çerçevesinde ortaya konulmaktadır. İki düşünürün de Türk modernleşme deneyimi kurgularında “din” olgusunu başat bir unsur olarak nitelendirdikleri sonucuna ulaşılmaktadır. Diğer unsurların ise bu nitelendirmeyi destekleyici mahiyette olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Türk Modernleşmesi, Şerif Mardin, Nilüfer Göle, Modernleşme, Din.

A Comparative Study on Turkish Modernization: The Case of Şerif Mardin and Nilüfer Göle

Öz

Şerif Mardin and Nilüfer Göle have left traces of high reference value in Turkish sociology, whose echoes still continue. When it comes to their attempts to understand and make sense of Turkish modernization and the perspective they put forward, it can be said that the two names make undeniable contributions to the literature on their approaches. The concepts they use, the discourses, the fictions they put forward, the emphasis on the triangulation points of Turkish modernization, the micro and macro theoretical approaches make the two thinkers similar at some points and differentiate them at some points. The aim of this study is to comparatively analyze the fictions of the two leading figures who come to the fore with their political, historical and socio-cultural analyzes on the depiction of Turkish modernization, on the axis of the “discourses” they use. In this context, literature review was used. The study consists of two main parts. In the first part, the concepts that are the basic building blocks of the Turkish modernization fictions of the two thinkers are discussed. Then, the general theoretical framework of Turkish modernization is presented by comparing the two thinkers. In the second part, the fictions of the two thinkers are depicted by comparing Turkish modernization fictions on the axis of their prominent discourses. It is encountered with a fiction in which center-periphery separation, historical and socio-cultural continuities, integration under the roof of the “nation-state”, a top-down and projected political structure are emphasized. At the same time, the reflections of the multidimensional relationship between these elements and the phenomenon of “religion” are presented within the framework of the relevant discourses. It is concluded that both thinkers characterize the phenomenon of “religion” as a dominant element in the Turkish modernization experience constructs. It has been determined that other elements support this characterization.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Turkish Modernization, Şerif Mardin, Nilüfer Göle, Modernization, Religion.

Kaynakça

• Azak, Umut. “İslami Radyolar ve Türbanlı Spikerler”. İslam’ın Yeni Kamusal Yüzleri. mlf. Nilüfer Göle, 92-109, İstanbul: Metis Yayınları, 2000.
• Bayramoğlu, Ali. “Şerif Mardin’le Din ve Devlet Sosyolojisi Konusunda Söyleşi”. Türkiye’de Toplum ve Siyaset: Makaleler 1. der. Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder, 118-157, İstanbul: İletişim Yayınları, 6. Basım, 1997.
• Bilici, Mücahit. “İslam’ın Bronzlaşan Yüzü: Caprice Hotel Örnek Olayı”. İslam’ın Yeni Kamusal Yüzleri. mlf. Nilüfer Göle, 216-236, İstanbul: Metis Yayınları, 2000.
• Çaylak, Adem. “Entelektüel Tarihçi Şerif Mardin’in Osmanlı Toplumu Çözümlemesi”. Şerif Mardin Okumaları. ed. Taşkın Takış, 209-237, Ankara: Doğu-Batı Yayınları, 2013.
• Demir, Ayşegül. “1980’lerde Türkiye’de Sosyolojinin Görünümü: Şerif Mardin ve Nilüfer Göle”. Türkiye’de Sosyolojinin Yüzyıllık Serüveni. Ed. Hale OKÇAY, 291-328, İzmir: Duvar Yayınları, 2015.
• Demir, Ömer - Acar, Mustafa. “Söylem”. Sosyal Bilimler Sözlüğü. İstanbul: Vadi Yayınları, 3. Basım, 1997.
• Doğan, Necmettin. “Şerif Mardin, Türk Sosyolojisi ve Sosyolojik Teori”. Şerif Mardin Okumaları. ed. Taşkın Takış, 19-41, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2013.
• Göle, Nilüfer. Modern Mahrem: Medeniyet ve Örtünme. İstanbul: Metis Yayınları, 5. Basım. 1998.
• Göle, Nilüfer. “Modernist Kamusal Alan ve İslami Ahlak”. İslam’ın Yeni Kamusal Yüzleri. 19-40, İstanbul: Metis Yayınları, 2000.
• Göle, Nilüfer. Mühendisler ve İdeoloji: Öncü Devrimcilerden Yenilikçi Seçkinlere. İstanbul: Metis Yayınları, 2004.
• Göle, Nilüfer. Mahremin Göçü. söyleşi: Ayşe Çavdar, İstanbul: Hayy Kitap, 2011.
• Göle, Nilüfer. “Seküler-Dinsel Sınırlar: Benlik, Devlet ve Kamusal Alan”. Seküler ve Dinsel: Aşınan Sınırlar. çev. Erkan Ünal, 11-25, İstanbul: Metis Yayınları, 3. Basım, 2017a.
• Göle, Nilüfer. “Avrupa’nın İslam’la İmtihanı: Hangisi Gelecek?”. Seküler ve Dinsel: Aşınan Sınırlar. çev. Erkan Ünal, 135-155, İstanbul: Metis Yayınları, 3. Basım, 2017b.
• Göle, Nilüfer. “Laiklik ile Avrupa İslam’ı Arasındaki Müzakere”. Seküler ve Dinsel: Aşınan Sınırlar. çev. Erkan Ünal, 67-87, İstanbul: Metis Yayınları, 3. Basım, 2017c.
• Göle, Nilüfer. “Seküler Modernliğin Sorgulanışı”. Seküler ve Dinsel: Aşınan Sınırlar. çev. Erkan Ünal, 27-42, İstanbul: Metis Yayınları, 3. Basım, 2017d.
• Göle, Nilüfer. İç İçe Girişler: Avrupa ve İslam. çev. Ali Berktay, İstanbul: Metis Yayınları, 3. Basım, 2020.
• Göle, Nilüfer. “Batı-Dışı Modernlik: Kavram Üzerine”. Melez Desenler: İslam ve Modernlik Üzerine. 180-198, İstanbul: Metis Yayınları, 6. Basım, 2021a .
• Göle, Nilüfer. “Eğitici Laiklik ve Yaşam Biçimleri”. Melez Desenler: İslam ve Modernlik Üzerine. 70-99, İstanbul: Metis Yayınları, 6. Basım, 2021b.
• Göle, Nilüfer. “İstanbul’un İntikamı”. Melez Desenler: İslam ve Modernlik Üzerine. 144-150, İstanbul: Metis Yayınları, 6. Basım, 2021c.
• Göle, Nilüfer. “Fotoğraf Kareleri İçinde İslami Modernlikler”. Melez Desenler: İslam ve Modernlik Üzerine. 151-179, İstanbul: Metis Yayınları, 6. Basım, 2021d.
• Göle, Nilüfer. “Yeni Sosyal Hareketler ve İslamcılık”. Melez Desenler: İslam ve Modernlik Üzerine. 23-42, İstanbul: Metis Yayınları, 6. Basım, 2021e.
• Göle, Nilüfer. “80 Sonrası Politik Kültür: Yükselen Değerler”. Melez Desenler: İslam ve Modernlik Üzerine. 43-56, İstanbul: Metis Yayınları, 6. Basım, 2021f.
• Göle, Nilüfer. “Müslüman Karşı Seçkinlerin Oluşumu”. Melez Desenler: İslam ve Modernlik Üzerine. 111-128, İstanbul: Metis Yayınları, 2021, 6. Basım, 2021g. Göle, Nilüfer. “Modernlik: Zaman, Bilinç ve Desen”, Melez Desenler: İslam ve Modernlik Üzerine. 111-128, İstanbul: Metis Yayınları, 6. Basım, 2021h.
• Göle, Nilüfer. “Liberal Yanılgı”, Melez Desenler: İslam ve Modernlik Üzerine.57-69, İstanbul: Metis Yayınları, 6. Basım, 2021i.
• Keyman, E. Fuat. “Şerif Mardin’i Okumak: Modernleşme, Yorumbilimsel Yaklaşım ve Türkiye”. Şerif Mardin’e Armağan. der. Ahmet Öncü-Orhan Tekelioğlu, 37-63, İstanbul: İletişim Yayınları, 3. Basım, 2015.
• Mardin, Şerif. “İslamcılık”. Türkiye’de Din ve Siyaset: Makaleler 3. 11-36, İstanbul: İletişim Yayınları, 3. Basım,1993a.
• Mardin, Şerif. “Modern Türkiye’de Din ve Siyaset”. Türkiye’de Din ve Siyaset: Makaleler 3. 114-145, İstanbul: İletişim Yayınları, 3. Basım, 1993b.
• Mardin, Şerif. “Türkiye’de Din ve Laiklik”. Türkiye’de Din ve Siyaset: Makaleler 3. 37-80, İstanbul: İletişim Yayınları, 3. Basım, 1993c.
• Mardin, Şerif. “Modern Türkiye’de Din”. Türkiye’de Din ve Siyaset: Makaleler 3. 81-113, İstanbul: İletişim Yayınları, 3. Basım, 1993d.
• Mardin, Şerif. “Atatürk, Bürokrasi ve ‘Rasyonellik’”. Türkiye’de Toplum ve Siyaset: Makaleler 1. der. Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder, 248-259, İstanbul: İletişim Yayınları, 6. Basım, 1997a.
• Mardin, Şerif. “Atatürkçülüğün Kökenleri”. Türkiye’de Toplum ve Siyaset: Makaleler 1. der. Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder, 181-188, İstanbul: İletişim Yayınları, 6. Basım, 1997b.
• Mardin, Şerif. “Türk Siyasasını Açıklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-Çevre İlişkileri”. Türkiye’de Toplum ve Siyaset: Makaleler 1. der. Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder, 34-76, İstanbul: İletişim Yayınları, 6. Basım, 1997c.
• Mardin, Şerif. “Tanzimat’tan Sonra Aşırı Batılılaşma”. Türk Modernleşmesi: Makaleler 4. der. Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder, 21-79, İstanbul: İletişim Yayınları, 1997d.
• Mardin, Şerif. “Türk Toplumunu İnceleme Aracı Olarak ‘Sivil Toplum’”. Türkiye’de Toplum ve Siyaset: Makaleler 1. der. Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder, 20-33, İstanbul: İletişim Yayınları, 6. Basım, 1997e.
• Mardin, Şerif. “Sivil Toplum”, Türkiye’de Toplum ve Siyaset: Makaleler 1. der. Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder, 9-19, İstanbul: İletişim Yayınları, 6. Basım, 1997g.
• Mardin, Şerif. “Yenileşme Dinamiğinin Temelleri ve Atatürk”. Türkiye’de Toplum ve Siyaset: Makaleler 1. der. Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder, 204-241, İstanbul: İletişim Yayınları, 6. Basım, 1997h.
• Mardin, Şerif. Bediüzzaman Said Nursi Olayı: Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişme. İstanbul: İletişim Yayınları, 5. Basım, 2010.
• Mardin, Şerif. Din ve İdeoloji. İstanbul: İletişim Yayınları, 21. Basım, 2012.
• Mardin, Şerif. “Sosyolojiden Tarihe Bakmak”. Tarihsel Sosyoloji. Söyleşi: Burcu Toksabay, 215-232, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2016.
• Mardin, Şerif. Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. (çev.) Mümtaz’er Türköne, Fahri Unan, İrfan Erdoğan, İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Mardin, Şerif. “Şerif Mardin ile Merkez-Çevre Analizi Üzerine”. Türkiye, İslam ve Sekülarizm: Makaleler 5. çev. Elçin Gen-Murat Bozluolcay, 237-242, İstanbul: İletişim Yayınları, 2018a.
• Mardin, Şerif. “Kitle Toplumunda İslam”. Türkiye, İslam ve Sekülarizm: Makaleler 5. çev. Elçin Gen-Murat Bozluolcay, İstanbul: İletişim Yayınları, 6. Basım, 159-166, 2018b.
• Mardin, Şerif. “Operasyonel Kodlarda Süreklilik, Kırılma ve Yeniden İnşa: Dün ve Bugün Türk İslamî İstisnacılığı”. Türkiye, İslam ve Sekülarizm: Makaleler 5. çev. Elçin Gen-Murat Bozluolcay, 167-200, İstanbul: İletişim Yayınları, 2018c.
• Mardin, Şerif. “Türk Milliyetçiliği: Sınıflandırma Sisteminden Dayanışma Sistemine”. Türkiye, İslam ve Sekülarizm: Makaleler 5. çev. Elçin Gen-Murat Bozluolcay, 149-158, İstanbul: İletişim Yayınları, 6. Basım, 2018d.
• Mardin, Şerif. “19. ve 20. Yüzyıllarda Osmanlı’da ve Türkiye’de İslam”. çev. Elçin Gen-Murat Bozluolcay, Türkiye, İslam ve Sekülarizm: Makaleler 5. 43-108, İstanbul: İletişim Yayınları, 2018e.
• Mardin, Şerif. “Türkiye’de Dinî Sembollerin Dönüşümü Üzerine Bir Not”. çev. Elçin Gen-Murat Bozluolcay, Türkiye, İslam ve Sekülarizm: Makaleler 5. 194-212, İstanbul: İletişim Yayınları, 2018f.
• Mardin, Şerif. “Türkiye’de Dinî Sembollerin Dönüşümü Üzerine Bir Not”. çev. Elçin Gen-Murat Bozluolcay, Türkiye, İslam ve Sekülarizm: Makaleler 5. 194-212, İstanbul: İletişim Yayınları, 2018g.
• Mardin, Şerif. “İsim Oyunları”. çev. Elçin Gen-Murat Bozluolcay, Türkiye, İslam ve Sekülarizm: Makaleler 5. 109-128, İstanbul: İletişim Yayınları, 6. Basım, 2018h.
• Özdalga, Elisabeth. “Bir Tasavvur ve Ustalık Olarak Tarihsel Sosyoloji”. Tarihsel Sosyoloji. 9- 63, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2016.