Hâkimin Zor Kararı: Vankulu Mehmet Efendi’nin Tercîhu’l-Beyyinât’ı Çerçevesinde Delillerin Çakışması Durumunda Takip Edilecek Yöntem

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 620 - 650, 31.12.2023

Abdullah Kavalcıoğlu

https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1333337

Öz

Bu çalışma XVI. asırda yaşamış bir Osmanlı kadısının birbiriyle çelişen beyyinelerden hangisinin seçilmesi gerektiğine dair belirlemiş olduğu ilkeleri ele almaktadır. Malumdur ki yargılama sonucunda adil bir karara ulaşabilmek mahkemeye sunulan delillerin iyi bir şekilde değerlendirilmesiyle mümkündür. Zira yargılamada dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardan biri mahkemeye sunulan delillerdir ve kadı bu delilleri değerlendirerek adil bir karara ulaşmaya çalışır. Ancak bu aşamada karşılaşılan sorunların başında davanın tarafları tarafından mahkemeye birbiriyle çelişen delillerin sunulması durumu gelmektedir. Bu durumda doğru karar ulaşabilmek ancak birbiriyle çelişen bu delillerden doğru karara ulaştıracak delili tercihle mümkün olmaktadır. Bu çalışmada Vankulu Mehmet Efendi’nin (ö. 1000/1592) Tercîḥu’l-beyyinât isimli eserinde ele almış olduğu tercih ilkeleri incelenecektir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla bu eser deliller arasında tercih ilkelerini ele alan ilk eserdir. Vankulu Mehmet Efendi XVI. yüzyıl Osmanlısında yaşamış olan ve Osmanlı Devleti’nin farklı bölgelerinde müderrislik, müftülük ve kadılık gibi önemli görevler yapmış olan bir alimdir. Müellifin fıkıh ve dil alanında eserleri vardır. Tercîḥu’l-beyyinât isimli eseri günümüze kadar hakkında çalışma olmayan bir eserdir. Bu eserde bir davada tarafların sunduğu birbiriyle çelişen deliller olması durumunda bu delillerden hangisinin seçilmesi gerektiği anlatılmaktadır. Ayrıca bu çalışmayla müellifin yaşadığı dönemde yargılama usulünde ulaşılan seviye hakkında saptamalar yapılmaya çalışılacaktır. Bundan dolayı konu ele alınırken müellifin tespit ettiği ilkeler ayrıntılı olarak tahlil edilmesinin ötesinde müellifin bu ilkelere hangi kaynakları referans alarak ulaştığı tespit edilmeye çalışılacaktır. Böylece dönemin Osmanlı kadısının yargılama ilkelerini tespit ederken yararlandığı kaynakların anlaşılmasına katkı sunulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Yargılama Usûlü, Vankulu, Beyyine, Tercih

Judge’s Tough Decision: The Method to Follow in Case of Conflict of Evidence in the Framework of Vankulu Mehmet Efendi's Tarjih al-Bayyinât

Öz

This work deals with principles determined by an Ottoman judge who lived in the 16th century about which of the contradictory verses should be chosen. İt is known that it is only possible with a good evaluation of the evidence presented to the court in order to reach a fair decision. Because one of the most important things to pay attention is to the evidence presented to the court and the judge tries to reach a fair decision by evaluating this evidence. However, the main problem encountered at this stage is a presentation of contradictory evidence to the court by the parties of the case. In this case, reaching the right decision is only possible by choosing the method that will lead to the right decision among these conflicting methods. In this study, the preference principles that Vankulu Mehmet Efendi (D.1000/1592) discussed in his work called Tercihul’l beyyinat will be examined. As far as we can determine, this work is the first to deal with the principles of choice among evidence. Vankulu Mehmet Efendi was a scholar who lived in the XVI-century Ottoman Empire and held important positions such as muderris, mufti and kaddish in different regions of the Ottoman Empire. The author has worked in the field of fiqh and language. His work Tercîḥu'l-beyyinât is a work about which there is no work until today. In this work, it is explained which of this evidence should be chosen if there is contradictory evidence presented by the parties in a case. In addition, with this study, it will be tried to make determinations about the level reached in the judicial procedure during the period in which the author lived. Therefore, while dealing with the subject, beyond analyzing the principles determined by the author in detail, it will be tried to determine which sources the author has reached these principles by referencing. Thus, it will be tried to contribute to the understanding of the sources used by the Ottoman qadi of the period while determining the principles of judgment.

Anahtar Kelimeler

İslamic Law, Trial Procedure, Vankulu, al-Bayyinât, Preference

Kaynakça

• Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm. çev. Raşit Gündoğdu. 4 Cilt. İstanbul: Osmanlı Yayınevi, 2006.
• Aktürk, İmran. Osmanlı Yargılama Hukukunda İspat Vasıtaları. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Atar, Fahrettin. İslam Yargılama Hukukunun Esasları. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2013.
• Aydın, M. Âkif. Osmanlı Hukuku: Devlet-i Aliyye’nin Temeli. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Baktır, Mustafa. “Mahmûd Hamza”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/365-366. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Bardakoğlu, Ali. “İsbat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/492-495. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Bardakoğlu, Ali. “Beyyine”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/97-98. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Bâz, Selîm b. Rüstem, Şerḥu’l-Mecelle. Beyrut, el-Matbaatu'l-Edebiyye,1923.
• Berâvî, Abdurrahman el-Hanefî. Fetâvâyi Hindiye/ Fetâvâyi Alemgiriyye, 16 Cilt. çev. Mustafa Efe. Ankara: Akçağ Yayınları, 1986.
• Berki, Ali Himmet. Açıklamalı Mecelle (Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye). İstanbul: Hikmet Yayınları, 1978.
• Beroje, Sahip. İslam Ceza Muhakemesi Hukukunda Beyyine Külfeti ve İspata Hakim Esaslar. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuku İslamiyye ve İstılahatı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1991.
• Ceylan, Hadi Ensar. İslam Borçlar Hukukunda Akdin Bağlayıcılığı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Debûsî, Ebû Zeyd ʿAbdullâh b. Muḥammed b. Ömer b. ʿÎsâ (ö. 430/1039), Takvîmu'l-Edille fî'l-Usûli'l-Fıḳh (nşr. Ḥalîl Muḥyîddîn el-Meyyis), 1421/2001.
• Dimeşkî, Muḥammed Emîn b. Ömer b. ʿAbdulʿazîz ʿÂbidîn. el-Ukûdu’d-Duriyye fî Tenkîhi’l-Fetâva’l-Hâmidiyye. b.y.: y.y., ts.
• Dündar, Ahmet İhsan. Osmanlı Dönemi Arapça-Türkçe Sözlükleri, Mehmed b. Mustafa el-Vani ve Terceme-i Sıhah-ı Cevheri Adlı Eseri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Erbay, Celal. İslam Ceza Muhakemesi Hukukunda İspat Vasıtaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 1999.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 4. Basım, 2013.
• Etâsî, Muhammed Hâlid. Şerhu’l-Mecelle. 5 Cilt. Humus: Matbaatü Humus, 1930.
• Feyzullah Efendi. Fetâvâyı Feyziye. haz. Süleyman Kaya. İstanbul: Klasik, 2009.
• Haddâd, Radıyyüddîn Ebû Bekr b. ʿAlî b. Muhammed. el-Cevheretü’n-Neyyire. 7 Cilt. b.y.: el-Matbaʿatü’l-Hayriyye, 1904.
• Hüsâmüddîn Hüseyn b. Alî b. Haccâc el-Buhârî es-Siğnâkî. en-Nihâye fî şerhi’l-Hidâye. 25 Cilt. Mekke: Dirasatu’l-İslâmiyye, t.y.
• İbn Nüceym, Zeynuddin b. İbrahim b. Muhammed el-Maʿruf bi İbn Nüceym. el-Eşbah ve’n-nezâir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1999.
• Kaçalin, Mustafa S. “Vankulu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/513. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kallek, Cengiz. “Hisâlî Abdurrahman Çelebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/125-126. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b Mes’ud b Ahmed el-Hanefi. Bedâʾiʿu’s-Sanâʾiʿ fî Tertîbi’ş-Şerâʾiʿ. Thk. Ali Muhammed Muavvaz. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Kemâlüddîn Muhammed b. Abdülvâhid İbnü’l-Hümâm. Fethu’l-kadîr. 10 Cilt. Mısır: el-Bâbi’l-Ḥalebî, 1970.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b Ebî Bekr Muhammed b Ahmed. Muhtasarü’l-Kudûrî fi’l-fıkhi’l-Hanefi. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Kurtoğlu, Yasemin. Tanzimat Dönemi Osmanlı Hukukunda İspat Vasıtaları. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Mazlum, Elif. "Mecelle’de Beyyineler Arasında Teâruz ve Tercih". Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (June 2022), 235-262. https://doi.org/10.17120/omuifd.1073187
• Okur, Hüseyin. “Hanefi Mezhebinde ‘Tercih’ Kavramı ve Şürünbülâlî’nin Bazı Tercihleri”. Kocaeli Ilahiyat Dergisi 1/1 (2017), 41-62.
• Öğüt, Salim. “Edebü’l-Kādí”. Türkiye Diyanet Vakfi İslâm Ansiklopedisi. 10/ 408-410. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Özen, Şükrü. “Tercih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/ 484-487. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eʾimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsut. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1993.
• Seyyid Ahmed Efendi - Mehmed bin Ahmed el-Gedûsî. Netîcetüʹl-Fetâvâ: Şeyhülislam Fetvaları. haz. Süleyman Kaya. İstanbul: Klasik, 2014.
• Sıdkî, Hasan b. Hasan el-Hüseynî er-Rûmî. "Vezâifü'l-Kuzat fî Usuli'l-Murafaât ve Tercihi Ehâdi'l-Beyyinât". thk. Sa’d b. Ömer el-Huraşî, Mecelletü’l-Merkezü’l-Buhus ve’d- Dirasetü’l-İslamiyye 12/6 (2010), 369-386.
• Sofuoğlu, Hadi. "Osmanlı Kadısının El Kitabı: "Melceü'l-Kudat 'Inde Te'aruzi'l-Beyyinat", ed. Süleyman Kaya vd. Osmanlı’da Fıkıh ve Hukuk, 169-181. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2017.
• Şeyh Bedreddin. Yargılama Usulüne Dair Câmiu’l-fusûleyn. ed. Hacı Yunus Apaydın. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2012.
• Şürünbülâlî, Ebü’l-İhlâs. el-Hükmü'l-Müsned Bi-Tercihi Beyyinat Gayrı zi'l-yed. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa, 214, 267-271.
• Tozal, Ömer. “İslam Muhâkeme Hukukunda Beyyine (İbn Kayyim Örneği)”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi = Journal of Mesned Divinity Researches] 8/2 (2017), 345-356.
• Turan, M. Fatih. “İslam Ceza Hukukunda Cinayet Davalarında Zayıf Delil ‘Levs’”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 31 (30 Haziran 2009), 171-192.
• Vankulu Mehmed Efendi. Tercîhü’l-beyyinât. İstanbul: İ.B.B. Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, Bel_Yz_K.001081, 1a-17b. Yenişehirli, Abdullah. Behcetü’l-fetâvâ. Feyzullah Efendi, haz. Süleyman Kaya vd. İstanbul: Klasik, 2011.
• Yılmaz, Taha. Çağdaş Türk Hukukundaki İspat Vasıtalarının İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Zühaylî, M. Mustafa. Vesâilu’l-İsbât fi’ş-Şerîati’l-İslâmiyye fi’l-Muâmelâti’l-Medeniyye ve’l Ahvâli’ş-Şahsiyye. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu Dâri’l-Beyân, 1982.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletühü. 10 Cilt. Dimaşk: Daru’l-Fikr, 1985.