Mu’tezile’de Bilgi Kaynağı Görülmeyen İki Eğilim: Taklit ve İlham

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 37 - 64, 30.06.2024

Hüseyin Maraz

https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1466417

Öz

Bu makale, insanın delil ve kanıt aramaksızın bir görüşe ya da gruba bağlanması anlamıyla taklidin, bilgi ve inanç ile olan bağıntısı ve insanın düşünmesine imkân tanımadan zihninde hazır bulduğu bilgi olarak ilhamın Mu’tezilî yaklaşımla tetkikine odaklanmaktadır. Bu doğrultuda makalede öncelikle, Mu’tezile’nin taklit ve ilhama yaklaşımları tespit edilecek, sonrasında bilgi ediminde insanın düşünsel çabasıyla çelişen her iki eğilimin analizi yapılacaktır. Her iki kavramın bilgi kaynakları arasında yer almamasının mantıksal gerekçeleri ortaya konularak aynı zamanda bireysel ve sosyal bir soruna da işaret edilecektir. Makalenin esas hedefi ve özgünlüğü ise süregelen bir problemin eleştirisi bağlamında meseleye yaklaşması olacaktır. Bu itibarla makalede ana temayı oluşturan kavramların kısa lügavî tahlili yapıldıktan sonra tartışma konusu iki başlık altında ele alınacaktır. Makalenin planı gereği taklit ve ilhamın iman ile doğrudan bağıntısı kurulmayacak tamamıyla epistemik değeri üzerinden konu tartışılacaktır. Karşılaştırma türünde bir çalışma olmadığı için de konu Mu’tezile merkezinde değerlendirilecek, tematik bağlamın sınırları içerisinde tasvir edilmeye gayret edilecektir. Mu’tezilî bilginlere özgü klasik kaynakların yanında Zeydî-Mu’tezilî âlimlerin eserleri bununla birlikte günümüzde kaleme alınan benzeri çalışmalar makalenin bilimsel literatürünü oluşturacaktır. Genel hatlarıyla bir mezhebin yaklaşımı merkeze alındığından tasvirî bir yöntem üzerinden fikrî değerlendirmeler yapılacaktır. Sonuç olarak bilinçsiz itaatin ve özel bilgi arayışının bilgi değeri taşımadığı, doğru olan yöntemin akıl yürütme ve düşünme olduğu, gerçek itaatin bilgiye olması gerektiği vurgulanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Mu'tezile, Taklit, İlham, Bilgi

Two Tendencies Not Recognized as Sources of Knowledge in Muʿtazilism: Taqlīd (Imitation) and Inspiration

Öz

In this article, we will examine the Mu'tazilites' approach to imitation and inspiration in terms of the value of knowledge. We will discuss the relationship between taqlid (imitation) and knowledge and belief in the sense of being attached to an opinion or a group without seeking evidence and proof. In a similar context, we will examine inspiration as the understanding of knowledge that is readily available in the mind without allowing human beings to think. Thus, we will try to analyze both tendencies in the human act of knowledge that contradict his intellectual schema. In this way, we will indicate the reason why both concepts are not included among the sources of information. After a brief lexical analysis of the concepts that constitute the main theme of our article, we will discuss the content that expresses the main purpose under two headings. We will not relate imitation and inspiration, which are the main concepts of the article, to faith, but we will try to achieve the originality targeted through their epistemic value. Since our article is not a comparative study, we will focus on the Mu'tazilites. Thus, we will endeavor to address the issue within the limits of the thematic context. As a result, we will reach the conclusion that taqlid is not a religious duty. We will also point out that taqlid is a deficiency in the understanding of religion and the fulfillment of religious duties. We will mention that inspiration is also a hindering factor in objective knowledge because it is not within human power. We will try to confirm that both tendencies distance man from reality and place his existential and rational knowledge outside the world.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Mu'tazila, Imitation, Inspiration, Knowledge

Kaynakça

• Askerî, Ebu Hilal. el-Furuq fi’l-lüğa, Arap Dilinde ve Kur’an’da Farklar Sözlüğü. çev. Veysel Akdoğan. İstanbul: İşaret Yayınları, 2017.
• Ardoğan, Recep. “Taklîdî İmanın Geçerliliği”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50/2 (2009), 39-70.
• Aslan, İbrahim. Kâdî Abdülcebbar’a Göre Dinin Akli ve Ahlaki Savunusu. Ankara: Otto Yayınevi, 2014.
• Aslan, Abdülgaffar. “Kelâm’da İlhamın Bilgi Değeri”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2008/1), 25-45.
• Avcı, Metin. İmam Mâturîdî’nin Fikirlerinde Ebû Hanîfe’nin Etkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2022.
• Birinckar, Rıza. İlmü’l-Kelami’l-İslamiyyi Dirâseten fî’l-Kavâidi’l-Menheciyye. çev. Hasan Cemal. Beyrut: Mektebetü Mü’minu Kureyş, 2016.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu-Hasan Hacak-Ekrem Demirli. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
• Câhız, Ebu Osman Amr b. Bahr. Kitabü’l-Hayevan. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Şirket Maktebetü ve Matbaatü, 1966.
• Can, Seyithan. “‘Emir bi’l-Ma‘rūf Nehiy ani’l-Münker’ İlkesinin Günümüz Dini Söylemin İnşasında İşlevsel Yönü”. Eskiyeni 40 (Mart 2020), 199-218. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.672034.
• Cemel, Bessam. “Metâinu’n-Nazzâm fi’l-Ahbar ve Rüvvatiha”. Havliyyatü’l-Camiati’t –Tunûsiyye 44 (2000), 109-138.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed Seyyid Şerif. Kitâbü’t-Târifât. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• Cüşemî, Muhammed b. Kerrâme el-el-Beyhâkî. er-Risâle fî-nasîhati’l-âmme. thk. Cemal eş-Şâmî. B.y: Y.y., 1438.
• Cüşemî, Muhammed b. Kerrâme el- el-Beyhâkî. et-Tehzîb fi’t-Tefsîr. thk. Abdurrahman b. Süleyman es-Sâlimî. Beyrut/Kahire: Dâru’l-Kütübi’L-Lübnânî-Dâru’l-Kütübi’l-Mısrî, 2018.
• Cüşemî, Muhammed b. Kerrâme el- el-Beyhâkî. Uyûnü’l-mesâil fi’l-usûl. thk. Ramazan Yıldırım. Kahire: Dâru’l-İhsan, 2018.
• Demir, Abdullah. "Ehl-i Sünnet ve Mu’tezile’ye Göre Mukallidin İmanı". Diyanet İlmi Dergi 44/2 (2008), 27-50.
• Duveyhî, Ali b. Sa’d b. Salih. Erâü’l-Mu’tezileti’l-Usûliyye-Dirâseten ve Takvîmen. Riyad: Mektebetü Rüşd, 1195.
• Ebu Hüseyn el-Basrî, Muhammed b. Ali et-Tayyib. Şerhu’l-Umed, thk. Abdülhamid b. Ali Ebu Zenyud. Kahire. Dârü’l-Matbaati’s-Selefiyye, h. 1410.
• Hanefî, Hasan. Mine’l-Akîde ila’s-Sevra. Kahire: Hindawî, 2017.
• Hımmasî, Sedîduddîn Mahmûd er-Râzî. el-Münkızü mine’t-taklîd. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, h. 1414.
• Himyerî, Neşvân. el-Hûru’l-Iyn. thk. Kemal Mustafa. Beyrut: Mektebetü’l-Yemeniyye, 1985.
• İbn Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârizmî. Kitabü’l-Fâik fi-Usûli’d-Din. thk. Faysal Bedir Avn. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2010.
• İbn Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârizmî. Kitabu’l-Mu’temed fî-Usûli’d-Din. thk. Wilferd Madelung. Tahran: 2012.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasen b. Ahmed. Kitabu’l-mecmû-fi’l-muhît-bi’t-teklîf. thk. Jan Peters. Kahire: Dâru’l-Meşrîk, 1986.
• Jubaidi, Khoirunnisa-Didi. “Exploring the Meaning of Faith and Kufr: Perspectives of Islamic Theological Schools”. Pharos Journal of Theology 104/5 (2023), 1-15.
• Kâdî Abdülcebbar, Ebû’l Hasen Ahmed b. Abdilcabbar el-Esedabâdî. el-Muğnî fî-Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl. thk. Muhammed Hıdr Nabha. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Kâdî Abdülcebbar, Ebû’l Hasen Ahmed b. Abdilcabbar el-Esedabâdî. Şerhü’l-usûli’l-hamse (Mu’tezile’nin Beş İlkesi). çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurulu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kâsım b. Muhammed, İbnü’r-Reşîd b. Alî ez-Zeydî. el-Esas li-akaidi’l-ekyas. Sa’da: Mektebetü Ehlü’l Beyt, ts. Kurt, Hasan. "Taklidi İmanın Tahkiki İmana Dönüşmesi". Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Nisan 2012), 1-15.
• Mansûr, Mennan Salim. en-Nazzâm Erâuhü’l-Kelâmiyye ve’l-Felsefiyye. Mısır: Aynü’ş-Şems Üniversitesi, Felsefetü fi’l-Edêb, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Memiş, Murat. Mu’tezilî Bir Bakışla Bilgi Problemi. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2011.
• Meyhûb, Seyyîd Abdüssettar. Ebû Reşîd en-Nisâbûrî ve Erâühü’l-Kelamiyye ve’l-Felsefiyye. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfi’d-Diniyye, 2006.
• Nisâburî, Ebû Reşid Said b. Muhammed b. Said. Mesâilü’l-Hilaf-beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdadiyyîn. thk. Maan Ziyade-Rıdvan es-Seyyid. Beyrut: 1979.
• Peters, J. R. T. M. God’s Created Speech: A Study in the Speculative Theology of the Muʿtazilî Qâḍîl-Quḍât Abû’l-Ḥasan Abd Al-Jabbâr Bin Aḥmad Al-Hamaḏânî. Leiden: E.J. Brill, 1976.
• Râğıb el-İsfehânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed. Müfredât-Kur’an Kavramları Sözlüğü. çev Abdülbaki Güneş-Mehmet Yolcu. İstanbul: Yarın Yayınları, 2015.
• Râvî, Abdüssettar. el-Akl ve’l-Hürriyye. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye, 1980.
• Salem, Hazem Y. Islamic Political Thought: Reviving a Rationalist Tradition. Denver: Faculty of the Josef Korbel School of International Studies University of Denvee, Doctoral Tesis, 2013.
• Subhî, Ahmed Mahmud. fi-İlmi’l-Kelam-el-Mu’tezile. Beyrut: Darü’n-Nahzati’l-Arabiyye, 1985.
• Şerîf el-Murtazâ, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Muhammed el-Alevî. el-Hudûd ve’l-Hakâik (Resailu’ş-Şerif-el-Murtazâ). thk. Seyyid Ahmed el-Huseynî. Kum: h. 1405/1984.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. Keşşâfü-ıstilâhü’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Ali Dehrûc. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tokat, Latif. "Dini İstismara Açık Bilgi Kaynağı Olarak “Ayrıcalıklı Bilgi”: Keşf, İlham ve Rüya -Felsefi Bir Analiz-" Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/32 ( 2017/2), 387-410.
• Wieland, Jan Willem. “Willful Ignorance”, Ethic Theory Moral Practice 20 (2017), 105-119. DOI 10.1007/s10677-016-9722-9.
• Ünverdi, Mustafa. “Klasik İslam Geleneğinde Taklidî İmanın Değeri”. Kelam Araştırmaları 10/1 (2012), 221-254.
• Yavuz Yusuf, Şevki. “İlham”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/98-100. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.