A Periodic Comparison of Electric Energy Consumption in Istanbul (1938-1960)

Yıl 2023, , 221 - 253, 28.03.2023

Murat Arısal

https://doi.org/10.14782/marmarasbd.1231424

Öz

Turkish Electricity Corporation founded with concessions by foreign capital for operating electricity services in Istanbul was nationalized with effect from 31 December 1937. The main focus of this study is the history of electricity services under the direction of Istanbul Electric Tram and Tunnel Company (İETT) which was established as a municipal corporation. The improvements and capacity increase at the electricity power station, the development of the network through years by new investments in the transmission and distribution lines, changes in tariff systems and the increase in the number of subscribers are discussed diachronically. Covering the period between 1938 and 1960 we conducted a mostly quantitative study and provided numerical analysis. Hence our principal sources are the statistical data collected by the State Planning Organization, Turkish Institute of Statistics and Istanbul Municipality as well as Budget and Operations reports of İETT. A comparison of electric energy consumption during the single-party rule under the presidency of İsmet İnönü and the multi-party regime led by the rule of Democrat Party constitutes the primary goal of this study. An analysis of the sectoral distribution of electric energy consumption, comparing the per capita electricity production and consumption in Istanbul and the rest of the country and their change over the years helps to get a better picture of the economic performance in those periods. The increase in production as well as the numbers of subscribers in Istanbul during the rule of the Democrat Party is approximately three times more than that during the single-party regime. Despite the rising trend in the city’s population, the per-capita production and consumption of electric energy in Istanbul between the years 1950-1960 has increased two-folds compared to the increase in the period 1938-1949.

Anahtar Kelimeler

Istanbul Electricity, Economic, History, İnönü Period, Democrat Party Period

İstanbul’da Elektrik Kullanımının Dönemsel Karşılaştırması (1938-1960)

Öz

Yabancı Sermayenin imtiyaz yoluyla kurup işlettiği İstanbul’un elektrik işlerini yürüten Türk Anonim Elektrik Şirketi, 31 Aralık 1937 tarihinden geçerli olmak üzere millileştirilmiştir. Elektrik işlerinin, belediye idaresinde kurulan İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel İşletmesinde izlediği seyir, çalışmanın ana temasını oluşturmaktadır. Elektrik Santralinin yenileme ve kapasite artırım çalışmaları, iletim ve dağıtım hatlarına yapılan yatırımlarla şebeke ağının yıllar içerisindeki gelişimi, tarife düzenlerinin değişimi ve abone sayısındaki artışlar karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. 1938-1960 yılları arasını kapsayan çalışmada, rakamların yol göstericiliğine başvurulmuş, nümerik analizler yapılmıştır. Bu çerçevede çalışmanın temel dayanağını, Devlet Planlama Teşkilatı, Türkiye İstatistik Kurumu ve İstanbul Belediyesi istatistik verileriyle, İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel İşletmesi Bütçe ve İşletme Neticeleri raporları oluşturmuştur. İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanı olduğu Tek Parti Dönemi ile çok partili siyasi hayata geçilen Demokrat Parti yıllarının elektrik kullanım performansı üzerinden karşılaştırılması çalışmanın ana hedefini oluşturmaktadır. Elektrik kullanımının sektörler arası dağılımının değerlendirilmesi, İstanbul genelinde kişi başına düşen elektrik üretim ve tüketiminin ülke genelindeki verilerle mukayesesi ve dönemsel farklılıklarının ortaya konulması, söz konusu yılların ekonomik açıdan daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır. Demokrat Parti’nin iktidarda olduğu yıllarda İstanbul’da üretilen elektriğin miktarı ve abone sayısındaki artış, Tek Parti döneminin yaklaşık üç katıdır. Şehrin nüfusunda yaşanan artış trendine rağmen 1950-1960 yılları arasında İstanbul’da kişi başına elektrik üretim ve tüketim değerlerinin, 1938-1949 yıllarına göre net olarak iki kat arttığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, Elektrik, İktisat Tarihi, İnönü Dönemi, Demokrat Parti Dönemi

Kaynakça

• Aksoy, A, Açıkbaş F. ve Akman, A. (2009). “Silahtarağa elektrik santralinin hikâyesi”, Aksoy, A. (Ed.) Silahtarağa elektrik santrali 1910-2004 (2. Baskı). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 1-61.
• Altıntaş, H. Koçbulut, Ö. (2014). Türkiye’de Elektrik tüketiminin dinamikleri ve ekonomik büyüme:sınır testi ve nedensellik analizi, Erciyes Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 43, 35-65, https:// doi.org/10.18070/euiibfd.83502
• Arısal, M. (2021). Millileştirme öncesi İstanbul’da ulaşım (1869-1938). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Çınar, M., Yetkin, F. ve Bektaş S. (2019). Elektrik tüketiminin sürdürülebilir kalkınmaya etkisi: Türkiye üzerinde ampirik ve davranışsal bir inceleme, Uluslararası Ekonomi, İşletme ve Politika Dergisi, 3(2), 345-366, https://doi.org/10.29216/ueip.622105
• Çetin M. ve Seker, F. (2012). Enerji tüketiminin ekonomik büyüme üzerindeki etkisi: Türkiye örneği. Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 31(1), 85-106, http://hdl.handle.net/11452/18566 Devlet Planlama Teşkilatı İstatistik Şubesi, (1969). Kalkınan Türkiye (Rakamlarla 1923-1968). Yayın No: DPT:772-KD:62, Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Ediz, H.A. (1942, 2 Aralık). Elektrikten tasarruf. Son Posta, s.1.
• Elektrik, (1956). İETT Dergisi, 1, 18-26.
• Elektrik Tasarrufu, (1942, 20 Ocak). Akşam Gazetesi, s.3.
• Elektrik Sarfiyatında Tasarruf, (1942, 4 Şubat). Son Posta Gazetesi, ss.1-2.
• Ergin, O.N. (1936). Türkiye’de şehirciliğin tarihi inkişafı. İstanbul: Cumhuriyet Gazete ve Matbaası.
• Ergut, E.A., Akpınar, İ.Y. ve Akay Z. (2015). Cumhuriyet döneminde İstanbul’da mimarlık. Büyük İstanbul Tarihi, Cilt VIII, İstanbul: İBB Kültür A.Ş, 578-607.
• Geray, C. (1995). Yerel Yönetimlerin Mali Sorunları. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt X. Gökay, F. (1957). İşletmelerimizin son senelerdeki inkişafı. İETT Dergisi, 5, 26-27.
• Güvenç, M. (2009). İstanbul’da ikinci sanayi devrimi: yeni bir kentsel araştırma programına doğru. Aksoy, A. (Ed.) Silahtarağa elektrik santrali 1910-2004 (2. Baskı). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, ss.101-109.
• İstanbul Belediyesi İstatistik Müdürlüğü, (1936). İstanbul şehri istatistik yıllığı, 3. Cilt (1932-1933). İstanbul: Belediye Basımevi.
• İstanbul Belediyesi İstanbul Elektrik, Tramvay ve Tünel İşletmeleri Umum Müdürlüğü, (1968). İETT umum müdürlüğüne umumi bakış, İstanbul: İETT Matbaası.
• Keyder, Ç. (2013). Türkiye demokrasisinin ekonomi politiği, Schınk, I.C. & Tonak E. A. (Ed.) Geçiş sürecinde Türkiye, (6.Baskı), İstanbul: Belge Yayınları, 61-117.
• Marmara Üniversitesi Taha Toros Arşivi, Belge No: 001.583.229010.
• Öztürk, A.İ. (2010). Osmanlıdan Cumhuriyete imtiyaz usulü ile yürütülen İstanbul belediye hizmetleri (1852- 1964). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2014). Türkiye’nin 200 yıllık iktisadi tarihi, büyüme, kurumlar ve dönüşüm, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Resmi Gazete, 10 Mart 1954 tarih ve 6349 sayılı “İstanbul Birleşik İdaresinin Ayrılması”, RG. 18.03.1954/8661 https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/8661.pdf
• Sandalcılar, A.R. ve Ayran Cihan, K. (2018). Türkiye’de ithalatın, iktisadi büyümenin ve elektrik tüketiminin ihracat üzerindeki etkilerinin analizi. Global Journal of Economics and Business Studies, 7(1), 25-37.
• Silihtaraga Elektrik Fabrikasının İki Yeni Kazanı Nisan’da İşleyecek, (1940, 10 Mart). Akşam Gazetesi, s.3. Silahtarağa Elektrik Fabrikası, (1957). İETT Dergisi,12.
• Şahin, C. (2015). İstanbul’un Cumhuriyet dönemi mekansal gelişimi. Büyük İstanbul Tarihi, Cilt I İstanbul: İBB Kültür A.Ş.,456-477.
• Şehrin Umumi Hizmetleri-2, (1939, 4 Şubat). İstanbul’un elektrik hizmetleri nasıl yürüyor. Cumhuriyet Gazetesi, s.5.
• T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu, (2006), İstatistik göstergeler (1923-2005). Ankara: Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası.
• T.C İstanbul Belediyesi İstanbul Elektrik ve Tramvay İşletmesi Umum Müdürlüğü (1951). 1950 senesi bilançosu ve işletme neticeleri. İstanbul: Hüsnütabiat basımevi.
• T.C İstanbul Belediyesi İstanbul Elektrik ve Tramvay İşletmesi Umum Müdürlüğü (1952). 1951 senesi bilançosu ve işletme neticeleri. İstanbul: Hüsnütabiat basımevi.
• T.C İstanbul Belediyesi İstanbul Elektrik ve Tramvay İşletmesi Umum Müdürlüğü (1954). 1953 senesi bilançosu ve işletme neticeleri. İstanbul: Hüsnütabiat basımevi.
• T.C İstanbul Belediyesi İstanbul Elektrik ve Tramvay İşletmesi Umum Müdürlüğü (1957). 1956 senesi bilançosu ve işletme neticeleri. İstanbul: Hüsnütabiat basımevi.
• T.C İstanbul Belediyesi İstanbul Elektrik ve Tramvay İşletmesi Umum Müdürlüğü (1958). 1957 senesi bilançosu ve işletme neticeleri. İstanbul: Hüsnütabiat basımevi.
• T.C İstanbul Belediyesi İstanbul Elektrik ve Tramvay İşletmesi Umum Müdürlüğü (1961). 1960 senesi bilançosu ve işletme neticeleri. İstanbul: Hüsnütabiat basımevi.
• Tekeli, İ. (2009). Modernleşme sürecinde İstanbul’un nüfus dinamikleri nasıl değerlendirilmeli? Modernizm, modernite ve Türkiye’nin kent planlama tarihi, İstanbul, İlhan Tekeli toplu eserleri-8. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 172-206.
• Tekeli, İ. ve Ortaylı, İ. (1978). Türkiye’de belediyeciliğin evrimi, Ankara: TİD.
• Tekeli, İ. (1983). Yerel yönetimlerde demokrasi ve Türkiye’de belediyelerin gelişimi. Amme İdaresi Dergisi, 16(2), 3-22.
• Tekeli, İ. (2009). Cumhuriyetin belediyecilik öyküsü 1923-1990. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tuna, I. (2019). 1950-1960 Yılları Arasında İstanbul’da Kentleşme ve İmar Faaliyetlerine Genel Bakış. MSGSÜ Sosyal Bilimler, 3 (20), 393-409.
• Tunçsiper, B. (2016). Türkiye’de elektrik tüketimi ve ekonomik büyüme ilişkisinin sınır testi yaklaşımıyla analizi:1960-2012 dönemi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19 (36), 625-646, https://doi. org/10.31795/baunsobed.662454
• Uğur, Y., Aslaner, S., Arlı, A., Düzenli, H.İ. ve Yücesoy, E. (2019). Cumhuriyet döneminde Ümraniye şehirleşme, toplum ekonomi ve yönetim II. İstanbul: Ümraniye Belediyesi Kültür Yayınları. Yarım Milyon Liralık Dava (1942, 8 Aralık). Akşam Gazetesi, s.3. 250
• Yerasimos, S. (2013). Tek parti dönemi, Schınk, I.C. & Tonak E. A. (Ed.) Geçiş sürecinde Türkiye, (6.Baskı). İstanbul: Belge Yayınları, 119-171.
• Yörükoğlu, F. (2009). Türk Belediyeciliğinin Gelişim Süreci. Mevzuat Dergisi, 12(135), 1-16.