Politika Girişimcisi mi, Politika Uygulayıcısı mı? Türkiye’nin 1960’larda ve 1970’lerde ABD’den Uzaklaşmasında İhsan Sabri Çağlayangil’in Rolü

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 2, 265 - 286, 05.10.2024

Serdar Altun

https://doi.org/10.14782/marmarasbd.1441565

Öz

Bu çalışmada İhsan Sabri Çağlayangil'in bir dışişleri bakanı olarak Türkiye'nin Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ile ilişkileri üzerindeki etkisi sorgulanmaktadır. Bakanlık yaptığı 1960'ların ortasından 1970'lerin ortasına kadar geçen yıllarda, Türkiye'nin ABD’ye duyduğu büyük bağlılık ve güveninde köklü değişimlere şahit olunmuştur. Bir birey olarak Çağlayangil’in bu değişimdeki rolünü sorgulamanın, Türk-Amerikan ilişkilerinin tarihsel bir perspektifte incelenmesine ve analiz edilmesine katkıda bulunacağı umulmaktadır.

Çalışmada, devlet arşivleri, meclis tutanakları, kişisel anılar ve mülakatlar gibi gerek Türk gerekse de Amerikan çevrelerinden sağlanan birincil kaynakların yanı sıra Çağlayangil'in kendisi ve genel olarak Türk dış politikası hakkındaki bazı akademik çalışmalardan yararlanılmıştır. Türk ve Amerikan kaynaklarından elde edilen bulgular birbirleriyle karşılaştırılmış ve o dönemde Türkiye'nin ABD ile olan yakın ilişkilerindeki değişimin büyük ölçüde, Türkiye'nin ulusal çıkarlarını kabul edilemez bir şekilde göz ardı etmesinin ardından Türk devletinin ve kamuoyunun ABD hakkındaki algısının değişmesinden kaynaklandığı sonucuna varılmıştır. Uluslararası ilişkilerdeki yumuşama sürecinin ABD'ye karşı daha dengeli bir duruş sergilemeyi kolaylaştırmasının yanı sıra, bu süreç Çağlayangil'in şahsi çabalarıyla başlatılmamıştır ve bir devlet politikası niteliğindedir.

Anahtar Kelimeler

Türk Dış Politikası, Türk – Amerikan İlişkileri, İhsan Sabri Çağlayangil, Johnson Mektubu, Kıbrıs Meselesi.

Policy Entrepreneur or Policy Implementer? The Role of İhsan Sabri Çağlayangil in Türkiye’s Distancing from the United States in the 1960s and 1970s

Öz

In this study, it is attempted to understand the influence of İhsan Sabri Çağlayangil, as the minister of foreign affairs, on Türkiye’s relations with the United States (US). In the years he served as the minister, from mid-1960s to mid-1970s, Türkiye witnessed a fundamental change in Türkiye’s huge commitments to and trust in Washington. To question his role as an individual in these developments is expected to contribute to studying and analyzing Turkish-American relations in historical perspective.
The study makes use of primary sources like official archives, parliamentary records, memoirs and interviews provided by both Turkish and American circles as well as some scholarly works on Çağlayangil himself and Turkish foreign policy in general. The findings derived from Turkish and American sources are compared with each other and it is concluded that the alteration in Türkiye’s close ties with the US at those times was mostly driven by the changing perception of Turkish state and public about the US following its unacceptable disregard for Türkiye’s national interests. In addition to having the detente process in international relations as a facilitator to hold a more balanced stance towards the US, this process was not initiated by Çağlayangil’s innovation or efforts, and instead was a state-policy that emerged as a result of some structural and principle changes.

Anahtar Kelimeler

Turkish Foreign Policy, Turkish – American Relations, İhsan Sabri Çağlayangil, the Johnson Letter, the Cyprus Issue.

Kaynakça

• ADST. (n.d.). Country Reader: Turkey. Retrieved from Foreign Affairs Oral History Collection, Association for Diplomatic Studies and Training: https://adst.org/Readers/Turkey.pdf
• Armaoğlu, F. (2017). Türk-Amerikan İlişkileri 1919-1997 (Turkish-American Relations 1919-1997). Kronik Kitap.
• Aydın, M. (2000). Determinants of Turkish Foreign Policy: Changing Patterns and Conjunctures during the Cold War. Middle Eastern Studies, 36(1), 103-139.
• Balcı, A. (2013). Türkiye Dış Politikası: İlkeler, Aktörler, Uygulamalar. İstanbul: Etkileşim Yayınları.
• Bilgiç, T. Ü. (2015). The Roots of Anti-Americanism in Turkey 1945-1960. Bilig, Winter(72), pp. 251-280.
• Blavoukos, S., & Bourantonis, D. (2014). Identifying Parameters of Foreign Policy Change: An Eclectic Approach. Cooperation and Conflict, 49(4), pp. 483-500.
• Carter Library, National Security Affairs, Brzezinski Material, Subject File, Box 36, Memcons: President: 11–12/77. Secret; Sensitive. (1977). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1977-80v21/d16
• Carter Library, National Security Affairs, Staff Material, Horn/Special, Box 1, Chron File: 10–11/77. (1977). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1977-80v21/d15
• Central Intelligence Agency, NIC Files, Job 79–R01012A. Secret; No Foreign Dissem; Background Use Only; Controlled Dissem. (1975). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76v30/d217
• Cumhuriyet Senatosu Tutanakları. (1966). 5. Dönem 33. Cilt 44. Birleşim - Sayfa 177. TBMM Tutanak Dergisi.
• Cumhuriyet Senatosu Tutanakları. (1967). 38. Cilt, 26. Birleşim, Sayfa: 374. TBMM Tutanak Dergisi.
• Cumhuriyet Senatosu Tutanakları. (1969). 8. Dönem 51. Cilt 29. Birleşim , Sayfa 34.
• Cumhuriyet Senatosu Tutanakları. (1971). 10. Dönem 63. Cilt 36. Birleşim - Sayfa 381, TBMM Tutanak Dergisi.
• Cumhuriyet Senatosu Tutanakları. (1976). 15. Dönem 26. Cilt 37. Birleşim - Sayfa 414, TBMM Tutanak Dergisi. Çağlayangil, İ. S. (1990). Anılarım (3. ed.). İstanbul: Yılmaz Yayınları.
• Department of State, Central Files, POL 27 CYP. Confidential. Repeated to USUN, Nicosia, Athens, London, Paris, Istanbul, Izmir, and Adana. (1965). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1964-68v16/d217
• Department of State, Central Files, POL 27 CYP. Secret; Flash; Exdis. Received at 0332Z and repeated to Athens, London, Nicosia, the Mission to NATO, USUN, USCINCEUR, and USDOCOSouth. (1967). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1964-68v16/d311
• Department of State, Central Files, POL 27 CYP. Secret; Priority; Exdis. (1966). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1964-68v16/d242
• Department of State, Central Files, POL 27 CYP. Secret; Priority; Exdis. (1968). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1964-68v16/d361
• Department of State, Central Files, POL 7 US/VANCE. Secret; Flash; Exdis. (1967). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1964-68v16/d322
• Department of State, Central Files, POL 7 US/VANCE. Secret; Flash; Exdis. Received at 1717Z and also sent to Athens, Nicosia, and USUN. (1967). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1964-68v16/d326
• Department of State, Central Files, POL 7 US/VANCE. Secret; Flash; Exdis. Received at 2119Z and repeated to Ankara and Nicosia. (1967). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1964-68v16/d324
• Erhan, Ç. (2002). ABD ve NATO’yla İlişkiler 1960-1980. In B. Oran (Ed.), Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar 1. Cilt: 1919-1980 (6 ed., pp. 681-715). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Fırat, M., & Kürkçüoğlu, Ö. (2002). Ortadoğu’yla İlişkiler: Arap Devletleriyle İlişkiler. In B. Oran (Ed.), Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar 1. Cilt: 1919-1980 (6 ed., pp. 784-796). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ford Library, National Security Adviser, Backchannel Messages. (1974). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76v30/d214
• Ford Library, National Security Adviser, NSC Staff for Europe, Canada, and Ocean Affairs, Convenience Files, 1974–77, Box 27, Turkey 1976 1, NSC. Secret. (1976). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76v30/d239
• Ford Library, National Security Adviser, Presidential Trip Files, Box 4, November USSR, Hakto 1. Secret; Sensitive; Immediate. (1974). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76v30/d212
• Ford Library, NSC Institutional Files (H-Files), Box H-54, NSDM 267. Secret. (1974). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76v30/d208
• FRUS. (n.d.). Foreign Relations of the United States, 1964–1968, Volume XVI, Cyprus; Greece; Turkey. Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1964-68v16
• Johnson Library, National Security File, Country File, Turkey, Vol. 1. Confidential. (1965). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1964-68v16/d215
• Kösebalaban, H. (2011). Turkish Foreign Policy: Islam, Nationalism And Globalization. New York: Palgrave Macmillan.
• Kürkçüoğlu, Ö. (2010). Türkiye’nin Arap Ortadoğu’suna Karşı Politikası. Ankara: Barış Kitap.
• Library of Congress, Manuscript Division, Kissinger Papers, Box 239, Geopolitical File, Turkey. Confidential. (1975). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76v30/d222
• Library of Congress, Manuscript Division, Kissinger Papers, Box CL 274, Memoranda of Conversations, Chronological File. (1975). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76v30/d236.
• National Archives, RG 59, Central Files 1970–73, POL 14 TUR. Confidential. (1973). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76v30/d197
• National Archives, RG 59, Central Foreign Policy Files, 1976. Confidential. Repeated to Istanbul, Izmir, Adana, Athens, Nicosia, USNATO, USNMR SHAPE, USDOCOSOUTH INTAF Naples, EUCOM, and the Department of Defense. (1976). Retrieved from https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76v30/d247
• Sander, O. (2006). Türkiye’nin Dış Politikası (3 ed.). İstanbul: İmge Kitabevi.
• Tellal, E. (2002). SSCB’yle İlişkiler. In B. Oran (Ed.), Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar 1. Cilt: 1919-1980 (6 ed., pp. 769-783). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. (n.d.). Sayın İhsan Sabri Çağlayangil’in Hayatı. Retrieved from http://www.mfa.gov.tr/sayin-ihsan-sabri-caglayangil_in-ozgecmisi.tr.mfa
• Türkmen, F. (2012). Kırılgan İttifak’tan Model Ortaklığa: Türkiye – ABD İlişkileri. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Uslu, N. (2016). Çatlak İttifak – 1947’den Günümüze Türk – Amerikan İlişkileri (Fractured Alliance – Turkish American Relations Since 1947). Nobel Yayıncılık.
• Yetim, H. T., & Balcı, A. (2021). Tabi Devletler Neden Otonomi Arttırmaya Yönelir? 1964-1975 Dönemi Türk – Amerikan İlişkilerindeki Krizi Açıklamak. Gazi Akademik Bakış, 15(29), pp. 195-220.
• Yıldırım, A. (2019). Türk Siyasi Hayatında İhsan Sabri Çağlayangil. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.