Âbidîn Paşa Tarafından Osmanlı Türkçesiyle Kaleme Alınmış Arap Dili Gramerine Dair Bir Eser: Ber Tarz-ı Nevîn Nahv-i Arabî

Yıl 2023, , 163 - 184, 30.12.2023

İsa Güceyüz

https://doi.org/10.15370/maruifd.1384014

Öz

Arapça dil ilimleri içerisinde yer alan Nahiv ilmi Arap gramerini konu edinen bir disiplin olup İslam ilim ve düşünce tarihinde önemli bir yere sahiptir. Câhiliye’den günümüze, genelde Arap edebiyatını özelde ise nahiv ilmini ve tarihini çeşitli dönemlere ayırmak mümkündür. Bu dönemlerden birisi de 1516-1802 yılları arasını kapsayan ve Arap edebiyatında önemli bir yer tutan Osmanlı dönemidir. Osmanlı döneminde klasik ilimlerin temelini teşkil eden Arapçaya oldukça önem verilmiş ve bu dönemin medreselerinde Arapçaya dayalı dil ilimleri ağırlıklı olarak okutulmuştur. Bu ilimlerin temelinde ise sarf, nahiv ve belâgat mevcuttur. Âbidîn Paşa da son dönem Osmanlı âlimlerinden birisi olup; nahivden edebiyata, tasavvuftan kelama, felsefeden ekonomi ve borsaya birçok alana dair eser kaleme almış çok yönlü bir ilim adamıdır. Âbidîn Paşa, 1843 yılında Preveze’de dünyaya gelmiştir. Selânik, Adana, Sivas, Ankara ve Cezâyir-i Bahr-i Sefîd (Akdeniz Adaları) gibi birçok yerde valilik yapmakla birlikte kısa bir süreliğine Hâriciye nâzırlığı görevini de üstlenmiştir. İyi derecede Arapça, Farsça, Arnavutça, Fransızca ve Yunanca bilen Paşa, aynı zamanda Yunanca şiirler de kaleme almıştır.
Âbidîn Paşa daha çok Mesnevî şerhi ile öne çıkmaktadır. Ancak diğer alanlara dair risale ve eserlerinin de oldukça kıymetli olduğunu söylemek mümkündür. Beş ayrı dili iyi derecede bilen Âbidîn Paşa, Arapça gramerine dair Ber Tarz-ı Nevîn Nahv-i Arabî isminde bir eser de kaleme almıştır. Eser, 1312/1895 yılında Rodos Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Vilâyet Matbaası’nda basılmış ve 2012 yılında İstanbul Kalkınma Ajansı tarafından Osmanlı dönemi nadir eserlerin kataloglanması projesi kapsamında dijital ortama aktarılmıştır. Âbidîn Paşa’nın eserlerinin çoğu çeşitli çalışmalarda konu edinilmiş olmakla birlikte onun Ber Tarz-ı Nevîn Nahv-i Arabî isimli eseri hakkında müstakil bir çalışma yapılmamıştır.
Bu çalışmada betimleyici ve açıklayıcı yöntem kullanılmıştır. Eser, genel gramer ve i‘râb konuları olmak üzere iki temel başlık altında incelenmiştir. Eserde kelime türleri, semâ‘î ve kıyâsî âmiller, merfu‘ât, mansûbat ve mecrûrat gibi konular üzerinde detaylı olarak durulmuştur. Bunlara ek olarak lafzî, takdîrî ve mahallî i‘râb meselesi de işlenmiş fakat “kâne” – “inne” ve benzerleri, te’kîd, bedel, atf-ı beyân gibi konuların i‘râbına detaylı olarak girilmemiştir. Tahzîr, iğrâ, ihtisâs, mübâlağa bildiren ifadeler, ism-i tafdîl, medih, zem ve teaccüb bildiren fiiller gibi konulara ise temas edilmemiştir. Konuların kullanım alanının diğerlerine göre daha az olması veya kitabın muhtasar bir eser özelliğine sahip olması gibi sebeplerle Âbidîn Paşa’nın bu tür meseleleri ele almadığı ifade edilebilir. Bu yönüyle eserin, nahvin kısa ve kolay bir şekilde öğretilmesi amacıyla kaleme alındığı söylenebilir. Müellif, eserinde müstakil bir kaynakçaya yer vermemiştir. Ancak Birgivî Mehmed Efendi’nin ‘Avâmil ve İzhâr’ı, İbnu’l-Hâcib’in Kâfiye’si, İbn Hişâm’ın Muğni’l-Lebîb ve Kavâ‘idu’l-İ‘râb’ı, şârihine nispetle Molla Câmî (el-Fevâ’idu’z-Ziyâ’iyye) olarak da bilinen Kâfiye şerhi gibi temel gramer eserlerinin Âbidîn Paşa’nın kaynakları arasında bulunduğunu söylemek mümkündür.
Osmanlı’da Tanzimat dönemine kadar nahivle ilgili telif, şerh ve hâşiye türündeki eserlerin genellikle Arapça olarak kaleme alındığı görülmektedir. Tanzimat ile birlikte dilde Türkçecilik, Türkçe eser yazma, nahiv öğretiminde yeni yöntem arayışları ve nahvin kolaylaştırılması gibi düşünceler ağırlık kazanmıştır. Nitekim Tanzimat sonrasında bu tür düşünceleri merkeze alan eserler artış görtermiştir. Eserini Türkçe olarak kaleme alan Âbidîn Paşa’nın da bu düşüncelerden etkilendiği, talebelere ana dilinden hareketle ve yeni bir yöntemle nahvi öğretmeyi amaçladığı söylenebilir. Âbidîn Paşa’nın ayrıca nahvin kolay bir şekilde öğretilmesi veya nahvin kolaylaştırılması düşüncesinin olduğu ifade edilebilir. Arapça gramer konularının genellikle ayrıntılı işlendiği bir dönemde Âbidîn Paşa’nın bu konuların detayına girmemesi de aynı hususa işaret etmektedir. Nitekim, eserinin başlığında da Arap nahvini yeni bir yöntemle ele aldığını ifade etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Nahiv (Arapça Grameri), Âbidîn Paşa, Ber Tarz-ı Nevîn Nahv-i Arabî, Osmanlı Türkçesi

Etik Beyan

Bu makale, Bütün Yönleriyle Abidin Paşa Sempozyumu’nda sözlü olarak sunulan ancak tam metni yayımlanmayan “Osmanlı Türkçesiyle Kaleme Alınmış Arapça Gramerine Dair Bir Eser: Ber Tarz-ı Nevîn Nahv-i Arabî” adlı tebliğin içeriği geliştirilerek ve kısmen değiştirilerek üretilmiş hâlidir./ This article is the revised and developed version of the unpublished conference presentation entitled “A Work on Arabic Grammar Written in Ottoman Turkish: Ber Ṭarz-ı Nevīn Nahv-i ‘Arabī”, orally delivered at the Bütün Yönleriyle Abidin Paşa Symposium.

A Work on the Grammar of the Arabic Language Written in Ottoman Turkish by ‘Ābidīn Pasha: Ber Ṭarz-ı Nevīn Naḥv-i ‘Arabī

Öz

an-Naḥv science, which is among the Arabic language sciences, focuses on Arabic grammar and has an important place in the history of Islamic science and thought. It is possible to divide Arabic literature in general, and the science and history of an-Naḥv in particular, into various periods from the time of ignorance to the present day. One of these periods is the Ottoman period, which covers the period between 1516
and 1802, and holds an important place in Arabic literature. During the Ottoman period, great importance was given to Arabic, which formed the basis of classical sciences, and linguistic sciences based on Arabic were mainly taught in the madrasahs of this period. On the basis of these sciences, there is aṣ-S̠arf, an-Naḥv and al-balāġah. ‘Ābidīn Pasha is one of the late Ottoman scholars; He is a versatile scholar who has written works
on many fields, from syntax to literature, from Sufism to theology, from philosophy to economics and the stock market. ‘Ābidīn Pasha was born in Preveza in 1843. While he served as governor in many places, such as Selānik, Adana, Sivas, Ankara, and Cezāyir-i Baḥr-i Sefīd (Mediterranean Islands), he also served as the Minister of Foreign Affairs for a short time. Pasha, who was fluent in Arabic, Persian, Albanian, French, and Greek,
wrote poems in Greek. ‘Ābidīn Pasha stands out mostly with his Mes̠nevī commentary. However, it is possible
to say that his treatises and works on other fields are also very valuable. ‘Ābidīn Pasha, who knew five different languages well, also wrote a work on Arabic grammar called Ber Ṭarz-ı Nevīn Nahv-i ‘Arabī. The work was printed on 1312/1895 at the Rhodes Cezāyir-i Baḥr-i Sefīd Provincial Printing House and was transferred to the digital environment in 2012 by the Istanbul Development Agency within the scope of the project of cataloging
rare works of the Ottoman period. Although most of ‘Ābidīn Pasha’s works have been discussed in various studies, no separate study has been conducted on his work Ber Ṭarz-ı Nevīn Nahv-i ‘Arabī.
Descriptive and explanatory methods were used in this study. This work has been examined under two main headings: general grammar and al-i‘rāb subjects. In the work, subjects such as word types, al-avāmil as-Samā‘ıyya and al-avāmil al-kıyāsiyya, almarfu‘āt, al-mansûbāt and al-macrûrāt are discussed in detail. In addition to these, the issues of al-i‘rāb al-lafzī, al-i‘rāb at-takhdīrī and al-i‘rāb al-mahallī are also discussed, but the al-i‘rāb of subjects such as “kāne” – “inne” and others like them, at-ta’kīd, al-badal, atf al-bayān has not been entered into in detail. Subjects such as at-tahzīr, al-iġrā, al-ihtisās, expressions indicating exaggeration, ism at-tafdīl, and verbs expressing praise, blame, or surprise were not touched upon. It can be stated that ‘Ābidīn Pasha did not address such issues for reasons such as the topics being less usable than others or the book being a concise work. In this respect, it can be said that the work was written with the aim of
teaching syntax in a short and easy manner. The author did not include an independent bibliography in his work. However, It is possible to say that basic grammatical works such as the Birgivī Mehmed Efendi’s al-‘Avāmil ve al-İzhār, İbn al-Hājib’s al-Kāfiye, İbn Hişām’s Muğnī al-Labīb and Kavâ‘id al-İ‘rāb, al-Kāfiye commentary, also known as Molla Câmî (al-Favā‘id az-Ziyā‘iyye) in relation to the person who commented, are among the sources of ‘Ābidīn Pasha. Until the Tanzimat period in the Ottoman Empire, independent works, commentaries, and annotations related to an-naḥv were generally written in Arabic. With Tanzimat, ideas such as Turkishness in the language, writing works in Turkish, searching for new methods in teaching grammar, and facilitating grammar gained importance. In fact, after the Tanzimat period, works centering on these ideas increased. It can be said that ‘Ābidīn Pasha, who wrote his work in Turkish, was also influenced by these thoughts and aimed to teach an-naḥv to the students using a new method based on their mother tongue. It can be stated that Abidin Pasha also had the idea of teaching an-naḥv easily or making it easier. When Arabic grammatical subjects were generally covered in detail, the fact that ‘Ābidīn Pasha did not go into detail regarding these subjects refers to the same point. In fact, in the title of his work, he states that he deals with Arabic nahw using a new method.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric (al-Balāġah), an-Naḥv (Arabic grammar), ‘Ābidīn Pasha, Ber Ṭarz-ı Nevīn Nahv-i ‘Arabī, Ottoman Turkish

Kaynakça

• Âbidîn Paşa. Ber Tarz-ı Nevîn Nahv-i Arabî. Rodos: Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Vilâyet Matbaası, 1895.
• Açık, Kerim. “Tanzimat Döneminde Açılan Yeni Okullarda Arapça Öğretiminde Kullanılan Ders Kitaplarının Yöntem Açısından İncelenmesi”, Şarkiyat Mecmuası 37 (2020), 1-49.
• Açık, Kerim. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Arapça Öğretimi Kaynaklar ve Yöntemler. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2022.
• Açık, Kerim. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Arapça Öğretimi (Kaynaklar ve Yöntemler). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Aktaş, Osman. “Arap Nahiv İlminin Temelleri ve İlk Nahiv Bilginleri”. İslami İlimlerin Doğuşu ve İlk Tartışmalar. ed. Metin Özdemir – Mahmut Samar. 177-200. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Birgivî Mehmed Efendi. Avâmil ve İzhâr. çev. Arif Erkan. İstanbul: Sağlam Yayınevi, 2014.
• Bulut, Ali vd. (ed.). Osmanlı’da Ulûm-i Arabiyye. İstanbul: İsar Yayınları, 2021.
• Can, Betül. “Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretiminde Kullanılan Kitaplar”, Turkısh Studies 12/34 (2017), 487-499.
• Çelik, İsa - Yıldırım, Birol. “Ankara Valisi Âbidin Paşa’nın Mesnevî Şerhi Ve Tasavvufî Düşünceleri”. II. Uluslararası Hacı Bayram-ı Velî Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Ethem Cebecioğlu vd. 1/401-446. Ankara: Kalem Neşriyat, 2017.
• Çelik, Muhammet. Arap Dili Gramerindeki Yenileşme Hareketlerinin Teorik Temelleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Çelik, Muhammet. “XIX. Yüzyılın Sonu ile XX. Yüzyılın Başında Arapça Ders Kitaplarının Yazımında Batıda Ortaya Çıkan Yeni Tekniklerden İstifade Edilmesi”. 3. Eğitim Araştırmaları Kongresi: Geçmişten Geleceğe Eğitim Tam Metin Bildiri Kitabı (FSMVÜ-EAK 14-15 Ekim 2022). Ed. Fatma Alisinanoğlu. 317-333. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayınları, 2022.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi-I Cahiliye Dönemi. Erzurum: Fenomen Yayıncılık, 4. Basım, 2019.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi Osmanlı Dönemi. Erzurum: Fenomen Yayıncılık, 2015.
• Durmuş, İsmail. “Nahiv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/300-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Fârâbî. İhsâ’ül-Ulûm İlimlerin Sayımı. çev. Ahmet Ateş. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Kevâkib-i Seb‘a’ya Göre Osmanlı Medreselerinde Arap Dili ve Belâgati”. Sakarya Üniversitesi OSAMER Uluslararası Osmanlı Araştırmaları Kongresi: Osmanlı’da Dil ve Edebiyat (15-17 Ekim 2015). ed. Bayram Ali Kaya – Feyza Betül Aydın. 153-166. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2018.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Osmanlı Medrese Müfredatına Dair Çalışmalar: Nereden Nereye?”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 6/12 (2008): 593-609.
• Fischer, Steven Roger. Dilin Tarihi. çev. Muhtesim Güvenç. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2022.
• Güler, İsmail (ed.). İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Hacıbekiroğlu, Abdullah. “Arap Dilinde ‘Edatların Anlamı’ Sorunu”. ULUM 5/1 (Temmuz 2022), 1-16.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Belâgat İlminin Gelişmesine Müessir Olan Kaynaklar”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (1993): 268-298.
• Hazer, Dursun. “Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretimi ve Okutulan Ders Kitapları”, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2002): 274-293.
• İbn Hişâm. Şerhu Katri’n-nedâ ve belli’s-sadâ. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Kâhire: y.y., 1383.
• İbnu’l-Hâcib. el-Kâfiye fî ‘ilmi’n-Nahv eş-Şâfiye fî ‘ilmeyi’t-Tasrîf ve’l-Hat. thk. Sâlih Abdulazîm. Kâhire: Mektebetu’l-’Âdâb, trs.
• Kanar, Mehmet. Büyük Farsça-Türkçe Sözlük. Tahran: İntişârâtu Şîrîn, 1372.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. el-Edebu’l-‘Arabî fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm. Dımeşk: el-Matba‘atu’t-Te‘âvuniyye, 1972.
• Küçüksarı, Mücahit – Fidan, İbrahim. “XVI Yüzyıl Osmanlı-Türk Âlimlerinin Arap Diline Katkısı”. Sahn-ı Semândan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası, ed. Ekrem Demirli vd. 151-166. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Pala, İskender. “Âbidin Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/310. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Soyupek, Hasan. “Dilde Türkçecilik Hareketinin Arapça Öğretimine Etkisi”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/13 (2004): 127-156.
• Şimşekler, Nuri. “Devlet Adamı ve Mesnevî Şârihi Abidin Paşa Hayatı – İdareciliği – Eserleri”. S.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi 9-10 (1994-1995): 117-126.
• Yavuz, Mehmet. Kuruluşundan Fatih Devri sonuna Kadar Arapça Gramer (Sarf-Nahiv)’e Dair Eser Yazan Osmanlı Türk Âlimleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1991.
• Zengin, Zeki Salih. Medreseden Darülfünuna Türkiye’de Yüksek Din Eğitimi. Adana: Karahan Kitabevi, 2009.