The Story of a Manuscript of Maṣābīḥ al-Sunna Inherited from Sunnī Ancestors by a Shīʿa-Converted Merchant from Shiraz

Yıl 2024, , 1 - 32, 30.06.2024

Mehmet Kalaycı

https://doi.org/10.15370/maruifd.1461645

Öz

his article examines the circulation history of a manuscript of al-Baghawī’s Maṣābīḥ al-Sunnah based on non-textual information. The first owner of the manuscript is ʿAzīz-i Māshāzah from Isfahan. He reads Maṣābīḥ to Sirāj al-Dīn al-Qazvīnī in Baghdad in sessions and receives ijāzah from him. He then returns to his hometown and teaches Maṣābīḥ from his own copy for a long time. The next owner of the manuscript is a person who receives ijāzah from Majd al-Dīn al-Fīrūzābādī for Maṣābīḥ. The manuscript is probably taken to Herat in the first half of the 9th/15th century. It becomes the property of Saʿdaddīn-i Fārisī, a mudarris at the Ghiyāthiyya Madrasa in Herat, and is endowed to the madrasa in his name. Amidst the chaos caused by the political and military rivalry between the Safavids and the Shaybanids, the manuscript likely leaves Herat. Its new owner is a Shāfiʿī merchant family from Shiraz. As the Safavids’ Shīʿa-based religious policy intensifies, the later generations of the Shiraz family also convert to Shīʿism. However, they keep the books inherited from their Shāfiʿī-Sunnī ancestors, including Maṣābīḥ manuscript, hidden in their possessions. In the first half of the 11th/17th century, a former Basra judge meets the family during a visit to Shiraz and purchases Maṣābīḥ manuscript at a high price. He also notes the story of the acquisition process on the initial pages of the manuscript. The manuscript is probably brought to the Sunnī geography thanks to him and its last owner becomes Sheikh al-Islām Feyzullah Efendi. He endows the manuscript to the library he founded, and it still retains this status today. The article focuses on the analysis of the circulation history of the manuscript, which we have briefly summarized here.

Anahtar Kelimeler

Maṣābīḥ al-Sunnah, Sirāj al-Dīn al-Qazvīnī, ʿAzīz-i Māshāzah, Feyzullah Efendi, Isfahan, Herat, Safavids.

Şîîleşmiş Şirazlı Bir Tacire Sünnî Ecdadından Miras Kalan Mesâbîhu’s-Sunne Nüshasının Hikâyesi

Öz

Bu yazı, metin dışı bilgiler üzerinden el-Begavî’nin Mesâbîhu’s-Sunne adlı eserinin bir nüshasının dolaşım hikâyesini ele alır. İsfahanlı Azîz-i Mâşâze nüshanın ilk sahibidir; bu nüshadan hareketle Bağdat’ta Mesâbîh’i oturumlar halinde Sirâcuddîn el-Kazvînî’ye okur ve ondan icazet alır. Sonrasında memleketine döner ve burada uzunca bir süre kendi nüshasından hareketle Mesâbîh’i okutur. Nüshanın ondan sonraki sahibi, Mesâbîh için Mecduddîn el-Fîrûzâbâdî’den bir icazet alan bir kimsedir. Nüsha muhtemelen 9./15. yüzyılın ilk yarısında Herat’a taşınır; Herat Gıyâsiyye Medresesi’nde müderrislik yapan Sa‘deddîn-i Fârisî’nin mülkiyetine girer ve onun adına ilgili medreseye vakfedilir. Safevîlerle Şeybânîler arasındaki siyasi ve askeri rekabetin neden olduğu kargaşa ortamında nüsha muhtemelen Herat’tan çıkar. Nüshanın yeni sahibi Şirazlı Şâfiî bir tacir ailesidir. Safevîlerin Şîîlik merkezli dinî siyasetinin zamanla iyice arttığı bir ortamda Şirazlı ailenin sonraki kuşakları da Şîîleşir. Ama buna rağmen, Mesâbîh nüshası olmak üzere Şâfiî-Sünnî atalarından kalan kitapları gizli bir biçimde mülklerinde tutarlar. Eskiden Basra Kadılığı yapmış bir kişi 11./17. yüzyılın ilk yarısında, Şiraz’ı ziyareti sırasında aile ile tanışır ve yüksek bir bedel ödeme pahasına Mesâbîh nüshasını satın alır; nüshayı temin sürecinin hikâyesini de baştaki vikaye sayfalarına not eder. Muhtemelen onun sayesinde Sünnî coğrafyaya taşınan nüshanın son sahibi Şeyhülislam Feyzullah Efendi olur. Kendi adına oluşturduğu kütüphaneye vakfettiği nüsha, halen de bu statüsünü korur. Yazı, nüshanın kısaca özetlediğimiz bu dolaşım hikâyesinin tahlilini esas almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mesâbîhu’s-Sunne, Sirâcuddîn el-Kazvînî, Azîz-i Mâşâze, Feyzullah Efendi, İsfahan, Herat, Safevîler

Kaynakça

• Abisaab, Rula Jurdi. Religion and Power in the Safavid Empire. London: I.B. Tauris, 2004. el-Adanavî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtu’l-Mufessirîn. Thk. Suleymân b. Sâlih el-Hazzî (?). esSu‘ûdiyye: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1417/1997.
• Aka, İsmail. “Mîrhând.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 30/156-157 Akbaş, Mustafa Yasin. “Mesabihu’s-Sunne Şerh Literatürü.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 63/1 (2022): 33-80.
• Amoretti, B. S. “Religion in the Timurid and Safavid Periods.” The Cambridge History of Iran içinde, ed. P. Jackson-L. Lockhart, 6/610-654. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
• Apaydın, Yasin. “Timurlu Dönemi Herat’ında Bir Müderris: Mesud Şirvânî’nin (ö. 905/1500) Entelektüel Biyografisine Doğru.” İslâm Tetkikleri Dergisi, 8/2 (2023): 493-518.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat. “Safevi Hükümdarı Şah Abbas’ın Dinî Siyaseti.” Turkish Studies 6/3 (2011): 13291337.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2023. Azîz-i Mâşâze, Ebû’l-Fadl el-Hasen b. Mahmûd b. Abdulmecîd er-Recâ’î. Kitâbu’l-Erbe‘ûn. Berlin Staatsbibliothek, Landberg, no.739, 12 v.
• Begavî, Muhyî’s-Sunne el-Huseyn b. Mes‘ûd el-Ferrâ’. Mesâbîhu’s-Sunne. Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, no.540, 243 v.; Ziya Bey Yazma Eser Kütüphanesi, Sivas Yazma, no.13, 236 v.; Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, no.2012, 271 v.
• Bircendî, Abdulalî b. Muhammed Huseyn el-Bircendî. Şerhu Zubdeti’l-Usûl, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Nuruosmaniye, no.1335, 212 v.
• Dâvûdî, Şemsuddîn Muhammed b. Alî. Tabakâtu’l-Mufessirîn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ty. Demirci, Selim. “el-Hatîb et-Tebrizî ve Mişkâtü’l-Mesâbîh’i Üzerine.” Hadis Tetkikleri Dergisi 12/2 (2014): 95-113.
• el-Fâsî, Takiyyuddîn Muhammed b. Ahmed. el-Ikdu’s-Semîn fî Târihi’l-Beledi’l-Emîn. Thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998. Feyzullah Efendi Vakfiyesi, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, no.2200-M. Fragner, B. G., J. B. Simmons ve P. Avery. “ʿAbbāsī,” Encyclopædia Iranica, https://www.iranicaonline. org/articles/abbasi (Erişim: 23.02.2024).
• Gîlânî, Muhammed b. Huseyn es-Sâdıkî. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-Tenzîl, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Nuruosmaniye, no.526, 242 v.
• Golombek, Lisa. “The Resilience of Friday Mosque: The Case of Herat.” Muqarnas 1 (1983): 95-102. el-Hamevî, Şihâbuddîn Yâkût b. Abdillah. Mucemu’l-Buldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977. el-Hânsârî, Mirzâ Muhammed Bâkır el-Mûsevî el-İsbahânî. Ravdâtu’l-Cennât fî Ahvâli’l-Ulemâ’ ve’sSâdât. Tahran: el-Matba‘atu’l-Hayderiyye, 1390.
• Işılak, Halil. “Safeviler Dönemi İmâmiyye Şîa’sında Tasavvuf Düşüncesi Üzerine Tartışmalar,” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2022.
• İskender Bey Münşî. Târih-i Âlem-Ârâ-yi Abbâsî. Çev. Ali Genceli. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Kazvînî, Sirâcuddîn Ömer b. Alî. Meşyeha. Thk. Âmir Hasen Sabrî. Beyrut: Dâru’l-Beşâ’iri’l-İslâmiyye, 1426/2005. Kemâlpaşazâde, Şemseddin Ahmed. Tevârîh-i Âl-i Osmân. Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, no.2447, 141 v.
• Şîîleşmiş Şirazlı Bir Tacire Sünnî Ecdadından Miras Kalan Mesâbîhu’s-Sunne Nüshasının Hikâyesi Kılıç, Hulusi. “Fîrûzâbâdî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 13/143-145. Manz, Beatrice. Power, Politics and Religion in Timurid Iran. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
• Merginânî, Burhânuddîn Alî b. Ebî Bekr. el-Hidâye. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Murad Molla, no.1073, 602 v.
• Mirzâ Mahdûm, Mu‘înuddîn Eşref. en-Nevâkıd ale’r-Ravâfıd. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Ayasofya, no. 2249, 124 v.
• Ökten, Ertuğrul İ. “Jāmī (817-898/1414-1492): His Biography and Intellectual Influence in Herat.” Doktora Tezi, The University of Chicago, 2007.
• Özen, Şükrü. “Teftazani.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 40/300 Özgüdenli, Osman Gazi. “İsfahan.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 22/500. Rabino, Hyacinth Louis. “Coins of the Shahs of Persia.” The Numismatic Chronicle and Journal of the Royal Numismatic Society 8 (1908): 357-373.
• Savory, Roger M. Iran under the Safavids, Cambridge: Cambridge University Press. 1980. Schwarz, Florian.
• “Writing in the margins of empires - the Ḥusaynābādī family of scholiasts in the OttomanṢafawid borderlands.” Buchkultur im Nahen Osten des 17. und 18. Jahrhunderts içinde, ed. Tobias Heinzelmann ve Henning Sievert, 151-199. Bern: Peter Lang, 2010.
• Söylemez, Yusuf Ziya. “Timurlular Döneminde Herat.” Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi, 2023. Şahin, Mustafa. “Orta Çağda Herât Bölgesi: Gaznelilerin Kuruluşundan Timurluların Yıkılışına Kadar (961-1507).” Doktora Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2013.
• Şirvânî, Sadreddînzâde Muhammed Emîn. el-Fevâidü’l-Hâkâniyye. Çev. Ahmet Kamil Cihan ve diğerleri. İstanbul: TYEK Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Şükürov, Giyas. “Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve I. Şah İsmâîl Devri (907-930/1501-1524).” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2006.
• Teftâzânî, Seyfuddîn Ahmed b. Yahyâ. Hâşiye ale’l-Vikâye. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Murad Molla, no.804, 219 v.
• Vâ‘iz, Seyyid Asîluddîn Abdullah. Maksadu’l-İkbâl-i Sultâniye ve Marsadu’l-Âmâl-i Hâkâniye. Thk. Necib Mâyil Herevî. Tahran: Bunyâd-i Ferheng-i İran, 1351.