Determination of al-Dabusi’s Theological Affiliation in Terms of his Usul Perspective

Yıl 2017, , 27 - 59, 15.06.2017

Hacer Yetkin

https://doi.org/10.15370/maruifd.333524

Cited By: 1

Öz

Abstract: The prominent Hanafi jurist Qadi Abu Zaid al-Dabusi lived in Transoxania,
in the V/XI century, just before the emergence of the classical Hanafi usul works. While
the Iraqi branch of Hanafism was losing its intellectual authority in that era, the Transoxanian
school of Hanafism was taking the place of its Iraqi counterpart. al-Dabusi’s
stand is just at the borderline of the Iraqi and the Transoxanian schools. Outstanding
figures of Transoxanian Hanafism, such as al-Nasafî and Alauddin al-Samarqandi,
criticize al-Dabusi because of his parallel views to the Iraqi Hanafism, which, in turn, is
accused of being under the influence of Mu‘tazilism. The reason why al-Dabusi faced
those critics even more than the Iraqis themselves can be discovered only after exploring
his theological views. The goal of this paper is to determine al-Dabusi’s theological
affiliation by investigating first his views about direct theological disputes and second
his preferences in the methodological debates that reveal his tendencies in his usul work
entitled Taqwīm al-adillah.

Anahtar Kelimeler

al-Dabūsī, Hanafism, Mu‘tazilism, Taqwīm al-adillah, Usūl al-fiqh, Transoxania.

Usûl Anlayışı Çerçevesinde Debûsî’nin Kelâmî Eğilimi

Öz

Öz: Hanefî usûlcü Kadı Ebû Zeyd ed-Debûsî (ö. 430/1039), V./XI. asırda, Hanefî usulü-
nün klasiklerinin ortaya çıkmasından hemen önce Mâverâünnehir’de yaşamıştır. Onun
yaşadığı dönemde Hanefîliğin Irak ekolü gittikçe etkisini kaybederken, mezhebin entelektüel
birikimi Mâverâünnehir’e doğru kaymaya başlamıştı. Debûsî, işte bu Irak-Mâ-
verâünnehir ekolleşmesinin ayrım noktasında yer alır. Mâverâünnehir Hanefîliğinin
temsilcisi olan Ebü’l-Muîn en-Nesefî (ö. 508/1115), Alâüddîn es-Semerkandî (ö.
539/1144) gibi bazı âlimler, Mutezilî görüşlere yakınlığı ile bilinen Irak ekolünü takip
ettiği için Debûsî’yi eleştirmişlerdir. Debûsî’nin bu konuda Ebü’l-Hasan el-Kerhî (ö.
340/952) ve Ebû Bekir el-Cessâs (ö. 370/981) gibi Irak Hanefîlerinden daha çok eleştiriye
maruz kalmasını anlayabilmek için, Debûsî’nin kelâm alanındaki görüşlerinin incelenmesi
gerekir. Bu çalışmada, Debûsî’nin usûl eseri Takvîmü’l-edille’de ele aldığı hem
doğrudan kelâm konuları, hem de kelâmda benimsediği ekol hakkında fikir verebilecek
usûl tartışmaları incelenerek, Debûsî’nin kelâmî eğilimi tespit edilmeye ve bu suretle söz
konusu eleştirilerin ardında yatan neden ortaya konulmaya çalışılacaktır

Anahtar Kelimeler

Debûsî, Hanefi mezhebi, Mu‘tezile, Takvîmü’l-edille, usûl-i fıkıh, Maverâünnehir.

Kaynakça

• Kaynaklar Aruçi, Muhammed, “Sümâme b. Eşres”, DİA, XXXVIII, 130-131.
• Aybakan, Bilal, İmam Şâfiî ve Fıkıh Düşüncesinin Mezhepleşmesi, İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Baltacı, Ahmet, “İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir”, DİA, XX, 488-491.
• el-Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ali b. et-Tayyib, el-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh (nşr. Halil el-Meys), I-II, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Başoğlu, Tuncay, Hicrî Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları (doktora tezi, 2001), Marmara Üniversitesi SBE.
• Bedir, Murteza, The Early Development of Hanafi Usul al-Fıqh (doktora tezi, 1999), University of Manchester.
• ------, Fıkıh, Mezhep ve Sünnet, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• el-Buhârî, Alâüddin Abdülaziz b. Ahmed, Keşfü’l-esrâr an Usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî (nşr. Nâci esSüveyd), I-II, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2012.
• el-Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî, Ahkâmü’l-Kur’ân (nşr. Muhammed Sâdık Kamhâvî), I-V, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî ve Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 1992.
• ------, el-Fusûl fi’l-usûl (nşr. Muhammed Muhammed Tamir), I-II, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010, 2. Baskı.
• el-Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Ebü’l-Me‘âlî Abdümelik b. Abdullah b. Yusuf, el-Burhân fî usûli’l-fıkh (nşr. Salah b. Muhammed), I-II (birlikte), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• ed-Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer b. İsa, el-Emedü’l-aksâ (nşr. Muhammed Abdülkadir Ata), Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• ------, el-Esrâr (nşr. Salim Özer, doktora tezi, 1997), I-V, Erciyes Üniversitesi SBE.
• ------, Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh (nşr. Halil Muhyiddin el-Meys), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007, 2. Baskı.
• Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005, 2. Baskı.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Şifâü’l-ğalîl fî beyâni’ş-şebeh ve’l-muhîl ve mesâliki’t-ta‘lîl (nşr. Hamd el-Kebîsî), Bağdat: Matbaatü’l-İrşâd, 1971.
• ------, el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl (nşr. Muhammed Süleyman el-Eşkar), I-II, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• ------, el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl (İslâm Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi) (trc. Yunus Apaydın), I-II, Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.
• Gölcük, Şerafettin. “Ebû Abdullah el-Basrî”, DİA, X, 84-85.
• Hacak, Hasan, “Fıkıh İlminin Ortaya Çıkışı ve Diğer İlimlerle İlişkisi”, İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl-V,
• Temel İslâm İlimlerinin Ortaya Çıkışı ve Birbirleriyle İlişkileri (Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantısı, 18-19 Ocak 2014), İstanbul, 2014, s. 511-545.
• Hamîdullah, Muhammed, “Usûl al-Fıqhın Tarihi” (trc. M. Fuad Sezgin), İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 1957, II, sy. 1., s. 1-18.
• Haniyeh, Mazin, “İlletin Tahsisi” (trc. Mehmet Erdem), Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2005, X, sy. 2, s. 105-136.
• İbn Hallikân, Ebû Abbas Şemsüddin Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekir, Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâu ebnâi’zzamân (nşr. İhsan Abbas), I-VIII, Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• İbn Mâkûlâ, Ebû Nasr Sa‘dülmelik Ali b. Hibetullah. Tehzîbü müstemeri’l-evhâm alâ zevi’l-ma‘rife ve ulü’lefhâm (nşr. Seyyid Kisrevî Hasan), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâleddin Yusuf, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, I- XII, Kâhire: Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, ts.
• İltaş, Davut, “Fıkıh Usûlü Yazımında “Kelâmcılar Yöntemi ve Fakihler Yöntemi” Ayrımlaşmasının Mahiyeti Üzerine”, Bilimname: Düşünce Platformu, 2009, VII, sy. 17, s. 65-95.
• ------, Fıkıh Usûlünde Mütekellimîn Yönteminin Delâlet Anlayışı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Kaya, Eyyüb Said, Mezheplerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlal (doktora tezi, 2001), Marmara Üniversitesi SBE.
• el-Kefevî, Mahmud b. Süleyman, Ketâibü a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu‘mâni’l-muhtâr, 9+419 vr., Süleymaniye Kütüphanesi-Reisülküttab, no. 690.
• el-Kureşî, Muhyiddin Ebû Muhammed Abdülkâdir b. Muhammed b. Muhammed, el-Cevâhirü’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefîyye (nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv), I-V, Cize: Hicr li’t-Tibaa ve’n-neşr ve’ttevzî’ ve’l-i’lân, 1993, 2. Baskı.
• Madelung, Wilfred, “Horasan ve Mâverâünnehir’de İlk Mürcie ve Hanefîliğin Yayılışı” (trc. Sönmez Kutlu), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1992, XXXIII, s. 239-247.
• el-Makdîsî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, Ahsenü’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlîm, Leiden: Brill, 1877.
• Molla Hüsrev Mehmet Efendi, Mir’âtü’l-usûl fî şerhi Mirkâti’l-vusûl, İstanbul: Fazilet Neşriyat, ts (İstanbul: Dersaadet Matbaası, 1312 baskısından tıpkıbasım).
• en-Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymun b. Muhammed, Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn (nşr. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün), I-II, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2003.
• Özen, Şükrü, İmam Mâtürîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşası (doçentlik tezi, 2001).
• ------, “IV. (X.) Yüzyılda Mâverâünnehir’de Ehl-i Sünnet-Mu‘tezile Mücadelesi ve Bir Ehl-i Sünnet Beyânnamesi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 2003, sy. 9, s. 49-85.
• el-Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin, Ma‘rifetü hüceci’ş-şer‘iyye (nşr. Abdülkadir b. Yâsin b. Nâsır el-Hatîb), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• ------, Usûlü’d-dîn (nşr. Hans Peter Linss; tlk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ), Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2003.
• Sarıtaş, Murat, Irak ve Semerkand Hanefî Meşâyihinin Lafızların Delâletiyle İlgili Yaklaşımlarının Mukayesesi (yüksek lisans tezi, 2013), Marmara Üniversitesi SBE.
• es-Saymerî, Ebû Ali Hüseyin b. Ali, Kitâbü Mesâili’l-hilâf fî usûli’l-fıkh (nşr. Abdelouahad Jahdani, doktora tezi, 1991) Universite de Provence.
• es-Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansur et-Temîmî, el-Ensâb (nşr. Abdullah Ömer elBârûdî), I-V, Beyrut: Dâru’l-Cinân, 1988.
• es-Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansur b. Muhammed, el-Istılâm fi’l-hilâf beyne’l-İmâmeyn eş-Şâfiî ve Ebî Hanîfe (nşr. Nâyif b. Nâfî el-Ömerî), I-II, Kâhire: Dâru’l-Menâr, 1992.
• ------, Kavâtı‘u’l-edille fi’l-usûl (nşr. Naci es-Süveyd), I-II, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2011.
• es-Semerkandî, Alâüddîn Şemsü’n-Nazar Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed, Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl (nşr. Abdülmelik Abdurrahman es-Sa‘dî), I-II, Bağdat: Vizâretü’l-Evkâf ve Şuûni’d-Dîniyye, 1987.
• es-Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed b. Ebû Sehl, el-Usûl (nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî), Beyrut: Dâru’lFikr, 2005.
• eş-Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali b. Yusuf, et-Tebsıra fî usûli’l-fıkh (nşr. Muhammed Hasan Heyto), Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1983, 2. Baskı.
• Türker, Ömer, “Ebû Zeyd ed-Debûsî’de Varlık ve Bilgi İlişkisi Bakımından Ruh Meselesi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 2008, sy. 20, s. 39-58.
• Türkgülü, Mustafa, “Günah Kavramı ve İman Problemi Haline Getirilen Büyük Günah/Kebire Hakkındaki Kelâmî Tartışmalar,” Diyânet İlmî Dergi, 2000, XXXVI, sy. 4, s. 63-88.
• Yığın, Adem, “Fukaha Metodunun Genel Yapısı Üzerine”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003, sy. 24, s. 65-105.
• Yılmaz, Ayşegül, “Teşrî’den Önce Fiillerin Hükmü Meselesinin Teorik Temelleri”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2015, III, sy. 5, s. 194-218.
• ez-Zehebî, Şemsüddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a‘lâm (nşr. Ömer Abdüsselam et-Tedmürî), I-LIII, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993, 2. Baskı.