İlk Dönem Tecvid Eserlerinin Teşekkülünde Lahn Olgusunun Etkisi

Yıl 2020, , 105 - 129, 24.12.2020

Emrullah Tuncel

https://doi.org/10.15370/maruifd.846120

Cited By: 4

Öz

Lahn olgusunun Kur’an’ın harekelenmesinde ve noktalanmasında (i‘câm) dönemin âlimlerini harekete geçiren öncelikli bir etken olduğu ehlince bilinmektedir. Zira tarihî veriler, gitgide yaygınlaşan bu olgu karşısında hem ümerânın hem de ulemanın bigâne kalamadığını ve bunu önlemeye dair literatürde naktu’l-mushaf veya dabtü’l-mushaf gibi kavramlarla özetlenen bir dizi uygulamalara yöneldiklerini göstermektedir. Aynı şekilde Arap dilinin kurallarının tespit edilerek nahiv ilminin tedvin edilmesinde ve lügat çalışmalarının hızlanarak sözlüklerin telif edilmesinde de lahni önleme amacının ön planda olduğu açıktır. Bununla birlikte hicri 4. asırda Ebû Müzâhim el-Hâkânî (ö. 325/937) ile kısmî olarak başladığı görülen ve hicri 5. asra gelindiğinde, alanın müstakil eserleri olarak temayüz eden tecvid müellefâtının teşekkülünde de lahn olgusu son derece etkili olmuştur. Bu durum makalemizde, ilk dönem tecvid eserlerini oluşturan Hâkânî’nin el-Kasîdetü’r-râiyye, Saîdî’nin (ö. 410/1020 [?]) et-Tenbîh ale’l-lahni’l-celî ve’l-lahni’l-hafî, Mekkî b. Ebî Tâlib’in (ö. 437/1045) er-Riâye li-tecvîdi’l-kırâe ve tahkîki lafzi’t-tilâve, Ebû Amr ed-Dânî’nin (ö. 444/1053) et-Tahdîd fi’l-itkân ve’t-tecvîd ve Abdülvehhâb el-Kurtubî’nin (ö. 461/1068) el-Mûdıh fi’t-tecvîd adlı eserleri üzerinden temellendirilmeye çalışılmıştır. Bu eserlerin takip ettikleri yöntem, başlıklandırma tercihleri, mukaddimeleri ve muhtevaları incelendiğinde, tecvidin tedvin edilmesinde söz konusu müellifler için muharrik olan etkenin, toplumdaki lahn olgusunun yerleşik bir hâl alması olduğu görülmektedir.
Bu makalede, mezkûr tecvid otoritelerinin gitgide yaygınlaşan lahn olgusu (feşvü’l-lahn) karşında, tedvin ettikleri öncü eserlerle ne tür önlemler almaya çalıştıkları ve Kur’an kıraatinde cereyan eden lahne karşı kari ve mukrîleri hangi usullerle uyarmaya gayret ettikleri, yine alanın klasikleri hükmündeki söz konusu eserler çerçevesinde ele alınmıştır. Bu bağlamda genelde tecvidin, özelde ise lahnin ortaya çıkışına dair tarihî, dilsel veya sosyal sebepler hakkında detaya girilmemiş, daha çok söz konusu eserlerdeki somut kelimeler/örnekler veya ifadelerden hareketle bir temellendirilmeye gidilmiştir. Tarihî bilgi bağlamında ise sadece Endülüs halkının sosyo-kültürel durumuna kısaca değinilmiştir. Zira çalışmanın kaynağı olan söz konusu eserlerin çoğunluğunu ve en kapsamlı olanlarını Endülüs ulemasının telif ettiği eserler oluşturduğu için bu bağlamda o dönemin Endülüs toplumunda hatalı okuyuşların ziyadeleşmesinin ve buna mukabil olarak da mezkûr eserlerin kaleme alınmasının temel dinamiklerine kısa bir atıf yapılmıştır. Ancak bu çalışmanın asıl amacı, lahn olgusuna tarihsel verilerden hareketle işaret etmek değil, ilk dönem tecvid eserlerindeki somut örneklerden hareketle toplumdaki okuyuş hatalarının panoramik bir fotoğrafını çekebilmek ve bu fotoğrafın, bugünün okuyuş hatalarıyla olan benzerliğine veya farklılığına dair çıkarımlarda bulunabilmektir. Binaenaleyh bu çalışmada tecvide dair müstakil eserlerin kaleme alındığı hicri 4. ve 5. asırlarda, Kur’an tilaveti esnasında Müslümanlar arasında pratikte ne tür hataların görüldüğünün ve bu hataların bugünün Kur’an okuyucularında devam edip etmediğinin ortaya konulması hedeflenmiştir.
Yukarıda zikredilen referans eserler dikkatle incelendiğinde, Kur’an okuyucuları arasında o dönemde cari olan hataların çoğunlukla mahreç veya sıfat itibarıyla birbirinin aynı olan veya birbirine yakın olan harflerin yan yana gelmesinden kaynaklanan hatalar olduğu müşahede edilmiştir. Ayrıca bu tür durumlarda söz konusu eserlerin müelliflerinin okuyucuyu ses aktarımı hatası diyebileceğimiz durumlara karşı uyardıkları görülmüştür. Bu minvalde harflerin seslerinin birbirine karıştırılmamasına (tahlîs), birbirlerinden tefrik edilerek net bir şekilde telaffuz edilmelerine (beyân/tefkîk) ve bunu yaparken de her türlü aşırılıktan (şiddet/tekellüf) kaçınmak gerektiğine dair örnek kelimeler üzerinden uyarılar yapıldığı, bu uyarıların bazılarında ise Kur’an okuyucularının sadece lafzı değil, manayı da değiştirebilecek hatalara karşı ayetlerden mukayeseli örnekler zikredilmek suretiyle uyarıldığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

kıraat, tecvid, lahn, kari, mukrî, ta‘lîm, hicri 5. asır

The Effect of the Laḥn Phenomenon on the Formation of the First Period Tajwīd Works

Öz

It is a well-known fact that laḥn (mistakes in the recitation of the Qur’ān) was the primary factor that triggered scholars of the period to compile the Qur’ān as a written text, copy it, and use ḥarakāt (short vowel marks) in it. Historical data shows that both the rulers (umarā’) and the scholars (‘ulamā’) could not remain indifferent to this increasingly widespread phenomenon and to prevent it, they applied some methods known in the literature as naqṭu’l-muṣḥaf or ḍabṭu’l-muṣḥaf. Likewise, preventing the laḥn was also the main goal in determining the Arabic language rules, and compiling the grammar texts and dictionaries. The laḥn phenomenon was also extremely influential in forming the written tajwīd works, starting partially in 4th century AH with Abū Muzāḥim al-Khāqānī (d. 325/937) and becoming independent works of the field by the 5th century. The effect of the laḥn phenomenon on the formation of the written works will be discussed in this article based on the first period tajwīd works including al-Khāqānī’s al-Qaṣīda-al-Rā’iyya, al-Sa‘īdī’s (d. 410/1020) al-Tanbīh ‘alā al-Laḥn al-Jalī wa al-Laḥn al-Khafī, Abū Ṭālib al-Makkī’s (d. 437/1045) al-Ri‘āyah li-Tajwīd al-Qirā'a wa Taḥqīq Lafẓ al-Tilāwa, Abū ‘Amr al-Dānī’s (d. 444/1053), al-Taḥdīd fī al-Itqan wa al-Tajwīd, and ‘Abd al-Wahhāb al-Qurtubī’s (d. 461/1068) al-Mūḍiḥ fī al-Tajwīd. When the method followed by these works, their choice of titles, their preliminary and contents are examined, it is observable that the aim of authors who compiled those tajwīd works is the settling of the laḥn phenomenon in the society. In this article, the precautions that the aforementioned tajwīd authorities tried to take with the pioneering works against the phenomenon of the laḥn and the methods in which they used to warn the readers of the Qur’ān (qāri’ and muqri’) will be discussed within the framework of the above-mentioned works.
In this context, no details are given about the historical, linguistic, or social reasons for the emergence of laḥn in particular and tajwīd in in general, rather a groundwork has been made on the basis of concrete words/examples or expressions in these works. Regarding the historical information, only the socio-cultural situation of the Andalusian people is briefly mentioned. Since most of the aforementioned and comprehensive works, which are the source of this study, are written by Andalusian scholars, a brief reference has been made about the dynamics of the increase in erroneous readings in the Andalusian society of that period, and correspondingly the dynamics of the writing of the aforementioned works. However, as stated above, the main purpose of this study is not to point out the phenomenon of laḥn based on the historical data, but to take a panoramic photograph of the reading (recitation) errors in society, based on concrete examples in the early period of tajwīd works and to make an inference about the similarities and differences of today’s reading mistakes. Therefore, this study aims to present the errors made by Muslims during the Qur’ān recitation during the Hijri 4th and 5th centuries, a period in which the independent works about tajwīd were written, and to discuss whether these errors are still made by today’s Qur’ān readers.

Anahtar Kelimeler

Qirāʾāt, tajwīd, laḥn, qāri’, muqri’, training, 5th century AH

Kaynakça

• Aksoy, Ömer Asım. Dil Yanlışları (2000 Sözün Eleştirisi). İstanbul: İnkılâp Yayınları, 2018.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasan Nûreddîn Ali b. Sultan Muhammed el-Herevî. el-Minehu’l-fikriyye fî şerhi’l-Mukaddimeti’l-Cezeriyye (nşr. Üsâme Atâyâ). Şam: Dâru’l-Gavsânî, 2017.
• Altıkulaç, Tayyar. Tecvîdü’l-Kur’ân. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1981.
• el-Askerî, Ebû Hilal Hasan b. Abdullah b. Sehl. Cemheretü’l-emsâl (nşr. Ebü’l-Fazl İbrahim). I-II, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Arslan, Durmuş. “Ebu Müzâhim Musa b. Ubeydullah el-Hakânî ve Kasîdetü’r-Râiyyesi’nin Tecvid Tarihindeki Yeri.” Turkish Studies=Türkoloji Araştırmaları: İnternational Periodical fort he Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 2018, XIII, sy. 15, s. 19-40.
• Aslan, Ömer. “Kur’an Tilavetinde Tecvidin Gerekliliği ve Lahn (Okuyuş Hataları).” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003, VII, sy. 1, s. 357-372.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. I-II, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1955.
• el-Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. el-Beyân ve’t-tebyîn. I-IV, Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1985.
• ----------. Kitâbü’l-Hayevân (nşr. Abdüsselam Muhammed Harun). I-VII, Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• el-Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh fi’l-luğa (nşr. Ahmed Abdülğafûr Attâr). I-VI, Beyrut: 1990.
• Crystal, David. Dillerin Katli (trc. Gökhan Cansız). İstanbul: Profil Yayıncılık, 2007.
• el-Cürcânî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerif. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1985.
• el-Cüreysî, Muhammed Mekkî Nasr. Nihâyetü’l-kavli’l-müfîd fî ilmi tecvîdi’l-Kur’âni’l-mecîd. Kâhire: Mektebetü’s-Safa, 1999.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’ân Okuma Esasları: Tecvid. Bursa: Emin Yayınları, 2013.
• Çetin, Abdurrahman. “Lahn.” DİA, XXVII, 55-6.
• Dağdeviren, Alican. “Kur’an Kıraatinin Ana Dinamiği: Harfler.” Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2008, sy. 17, s. 47-81.
• ed-Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd b. Osman. et-Tahdîd fi’l-itkân ve’t-tecvîd (nşr. Gânim Kaddûrî el-Hamed). Ürdün: Dâru Ammâr, 2000.
• ----------. el-Muhkem fî nakti’l-Mesâhif (nşr. İzzet Hasan). Dımaşk: Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, 1960.
• ----------. Kitâbü’n-Nakt (nşr. Muhammed Ahmed Dehmân). Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1983.
• Ergüven, Şehabettin. “Arap Dilinde Lahn’ın Ortaya Çıkışı ve İlk Görüntüleri.” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2007, sy. 17, s. 155-183.
• el-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüğa (nşr. Muhammed Ivaz Mir‘ab). I-XV, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdurrahmân Halîl b. Ahmed b. Amr el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-Ayn alâ hurûfi’l-mu‘cem (nşr. Abdülhamîd Hindâvî). I-IV, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Hamed, Gânim Kaddûrî. Ebhâs fî ilmi’t-tecvîd. Ürdün: Dâru Ammâr, 2002.
• el-Harîrî, Ebû Muhammed Kâsım b. Ali b. Muhammed. Dürretü’l-gavvâs fî evhâmi’l-havâs (nşr. Beşşâr Bekkûr). Dımaşk: Dâru’s-Sekâfeti ve’t-Türâs, 2002.
• el-Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd Ahmed b. Muhammed b. İbrahim el-Büstî. Islâhu galati(hatai)’l-muhaddisîn (nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin). Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdürabbih b. Habîb el-Kurtubî el-Endelûsî. el-İkdü’l-ferîd (nşr. Ahmed Emîn - Abdüsselam Harun). I-VII, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• İbn Berrî, Ebû Muhammed Abdullah b. Berrî b. Abdülcebbâr el-Makdisî el-Mısrî. Galatü(Aglâtü)’d-duafâ mine’l-fukahâ (nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin). Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1987.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Hasâis (nşr. Muhammed Ali en-Neccâr). I-III, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• İbn Düreyd, Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasan b. Düreyd el-Ezdî el-Basrî. Kitâbü’l-Melâhîn (nşr. Abdülillah Nebhân). Beyrut: Vizâretü’s-Sekâfe, 1996.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekir Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed el-Enbârî. Kitâbü’l-Ezdâd (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim). Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1991.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Fâris er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Mekâyîsü’l-lüğa (nşr. Abdüsselam Muhammed Harun). I-VI, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1991.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyüddîn Abdurrahman b. Muhammed el-Hadramî el-Mağribî. Mukaddime (nşr. Abdullah Muhammed ed-Derviş). I-II, Dımaşk: Dâru Ya‘rub, 2004.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. Garîbü’l-hadîs (nşr. Abdullah el-Cebûrî). I-III, Bağdat: Matba‘atü’l-Ânî, 1397.
• ----------. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân (nşr. Seyyid Ahmed Sakr). yy., el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. I-XV, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1990. “lhn” md.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ (nşr. Bergerstrasser). I-II, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• İbnü’t-Temîn, Muhammed Abdullah. el-Lahnü’l-lügavî ve âsâruhû fi’l-fıkhi ve’l-lüga. Dubâi: Dâiretü’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 2012.
• el-İsbehânî, Hamza b. Hasan. et-Tenbîh alâ hudûsi’t-tashîf. Beyrut: Dâru Sâdır, 1992.
• el-İsfahânî, Râgıb. Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân (nşr. Safvân Adnan Dâvûdî). Beyrut, 1992. “lhn” md.
• İşrâke, Nûruddîn es-Sâfî Muhammed. Kadiyyetü’l-lahn fi’l-lügati’l-Arabiyye hattâ nihâyeti’l-karni’r-râbi‘ el-hicrî (yüksek lisans tezi, 1997). Hartûm Üniversitesi.
• Karadavut, Ahmet. “Arap Dilinde Lahnin Doğuşu.” Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1997, sy. 7, s. 326-350.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah Hacı Halîfe. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. I-II, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kaya, Ayhan. “Arap Dilinde Lahnin Nahiv İlminin Ortaya Çıkmasındaki Rolü.” Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, 2015, sy. 40, s. 53-72.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-müellifîn. I-IV, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• el-Kurtubî, Abdülvehhâb b. Muhammed. el-Mûdıh fi’t-tecvîd (nşr. Gânim Kaddûrî el-Hamed). Ürdün: Dâru Ammâr, 2009.
• el-Mağnisî, Ahmed b. Muhammed. Tercüme-i İbnü’l-Cezerî (Tecvîd Risâleleri). İstanbul: Âsitâne, ts.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Kıraat Tefsir İlişkisi.” Tefsire Akademik Yaklaşımlar (ed. M. Akif Koç – İsmail Albayrak). Ankara: Otto Yayınları, 2013, I, s. 357-378.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, el-Kaysî. er-Riâye li-tecvîdi’l-kırâ’e ve tahkîki lafzi’t-tilâve (nşr. Ahmed Hasan Ferhât). Ürdün: Dâru Ammâr, 1996.
• Müflih, Ahmed Muhammed – Ahmed Hâlid Şükrî – Muhammed Hâlid Mansûr. Mukaddimât fî ilmi’l-kırâât. Ürdün: Dâru Ammâr, 2001.
• Pakdil, Ramazan. Ta’lim Tecvid ve Kıraat. İstanbul: İfav Yayınları, 2014.
• es-Safedî, Ebü’s-Safâ (Ebû Sa‘îd) Salâhuddîn Halil b. Aybeg. Tashîhu’t-tashîf ve Tahrîru’t-tahrîf. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1987.
• Sağman, Ali Rıza. İlaveli Yeni Sağman Tecvidi. İstanbul: Ahmed Saîd Matbâsı, 1958.
• es-Saîdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ca‘fer b. Muhammed el-Mukri er-Râzî. et-Tenbîh ale’l-lahni’l-celî ve’l-lahni’hafî (nşr. Gânim Kaddûrî el-Hamed). Ürdün: Dâru Ammâr, 2000.
• es-Sekûnî, Ebû Ali Ömer b. Muhammed. Lahnü’l-‘avâm fî mâ yete‘alleku bi ‘ilmi’l-kelâm. Kudüs: el-Mektebetü’l-Berîdiyye, ts.
• Sezgin, Fuad. Târîhu’t-türâsi’l-arabî (Geschichte des Arabischen schrifttums). Kâhire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1971.
• Subhi es-Sâlih. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 1972.
• Şeyhzâde, Muhammed Es‘ad Hüseynî. Virdü’l-müfîd fî şerhi’t-tecvîd (sad. Abdülkâdir Dedeoğlu). yy., 1991.
• et-Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu Tasrîfi’z-Zencânî (nşr. Muhammed Câsim Muhammedî). Beyrut: Dâru’l-Hüdâ, 2012.
• et-Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali b. Muhammed Hâmid el-Fârukî. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn. I-II, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Temel, Ali. “Nehhâs’ın İ’râbu’l-Kur’ân’ında Lahn Tartışmalarına Konu Olan Kırâatlerin Değerlendirilmesi.” Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2015, sy. 15, s. 77-105.
• Temel, Nihat. Kıraat ve Tecvid Istılahları. İstanbul: İFAV, 1997.
• Tetik, İbrahim. Tecvid İlmi: Tarihsel Evveliyatı, Doğuşu ve Gelişim Süreci (doktora tezi, 2016). Atatürk Üniversitesi SBE.
• Yeşil, Selman. Harîrî’nin Lahn Anlayışı (doktora tezi, 2017). Dicle Üniversitesi SBE.
• ez-Zebîdî, Seyyid Muhammed Murtaza. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. I-XXXX, Beyrut: Dâru’l-Hidâye, 1987.
• ez-Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Esâsü’l-belâğa (nşr. Muhammed Bâsil Ayûn es-Sûd). I-II, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1989.
• Zeydan, Corci. Târîhu âdâbi’l-lugati’l-Arabiyye. I-IV, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• ez-Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayruddîn b. Mahmûd b. Muhammed ed-Dımaşkî. A‘lâm: Kâmûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-müsta‘rabîn ve’l-müsteşrikîn, I-VIII, Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 2002.
• ez-Zübeydî, Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasan b. Abdullah. Lahnü’l-avâm (nşr. Ramazan Abdüttevvâb). Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 2000. ----------. Tabakâtü’n-nahviyyîn ve’l-lügaviyyîn (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim). Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif, 1984.
• ez-Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. I-II, Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1988.