Haşvî Temayülün İzdüşümü: Mukatil b. Süleyman Örneği

Yıl 2012, Sayı: 43, 65 - 106, 05.03.2014

HATİCE Arpaguş

Öz

Öz
Müstakil bir mezhep olarak algılanmayan Haşviyyenin bir tutum olarak İslâm kültür ve düşünce
tarihinde yer aldığı ve etkisinin tahminden çok daha fazla olduğu düşünülmektedir. Ancak oldukça
geniş ve kapsamlı olan böyle bir konunun bir makalede doğrudan tüm boyutlarıyla araştırılma
imkânı bulunmamaktadır. Bunun yerine önemli temsilcileri arasında yer alan Mukatil b.
Süleyman’dan (v. 150/767) hareketle Haşviyyenin anlamı, tarihsel serüveni üzerinde durulmaya
çalışılacaktır. Nitekim Osmanlı dönemi eserlerinde benzer nakillerin olması haşvî yaklaşımın sonucu
olan anlatım tarzının günümüze kadar etkisini sürdürdüğünü göstermektedir. Bu durum söz
konusu yaklaşımın bu kadar uzun soluklu olması ve etkisinin içinde bulunduğu Ehl-i hadis tavrının
da dikkate alınmasını kaçınılmaz kılmaktadır. Dolayısıyla haşvî tavrın özelliklerinden hareketle
Ehl-i hadisin yaklaşımına bakmak da meselenin anlaşılmasına zemin hazırlayacaktır.
Anahtar Kelimeler: Mukatil b. Süleyman, Haşviyye, Ehl-i hadis ve Ehl-i rey, akıl, tevil.
A Projection of Hashawiyyah Inclination: The example of Muqatil b. Suleiman
Abstact
The Hashawiyyah, which isn’t considered to be a separate sect, is thought to have a place in Islamic
culture and the history of Islamic thought as ‘a stance’; and to have a wider impact than
estimated. However, it isn’t possible to cover all dimensions of such a complex and complicated
issue in just an article. Instead, by taking Muqatil b. Suleiman (d. 150/767) as a starting point,
this article will try to focus on the meaning of Hashawiyya and its historical adventure. Actually
the fact that reports containing Hashawi phrases are found in the works of Ottoman Era shows
that the impact of these phrases, which are a result of Hashawi approach, has survived until recently.
Due to this survival and the impact of Hashawi approach on Ahl al-hadith (hadith scholars),
Hashawi inclination should be taken into consideration. Therefore, considering the attitude
of Ahl al-hadith with reference to the qualities of Hashawi approach will form a basis for comprehending
the issue.
Keywords: Muqatil b. Suleiman, Hashawiyya, Ahl al-hadith and Ahl al-rai, reason, interpretation/
hermeneutics (tawil).

Anahtar Kelimeler

Mukatil b. Süleyman, Haşviyye, Ehl-i hadis ve Ehl-i rey, akıl, tevil

Kaynakça

• Abdülkahir el-Bağdadî, el-Fark beyne’l-fırâk (thk. Muhammed Muhyidin Abdülha- mid) Beyrut 1990.
• Abdülkahir el-Bağdadî el-Milel ve’n-Nihal (thk. Abert Nasri Nadir), Beyrut 1986.
• Ahmed Emin, Duha’l-İslâm, III, Kahire 1964.
• Altıntaş Ramazan, “Haşviyyenin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri”, Cumhuriyet Üniversi- tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 3, Sivas 1999, s. 57-100.
• Arpaguş, Hatice K., Osmanlı Halkının Geleneksel İslâm Anlayışı, İstanbul 2006.
• Câbirî, Arap Aklının Oluşumu (trc. İ. Akbaba), İstanbul 1997.
• Çakın Kamil, “Buharî'nin Murcie ile İman Konusunda Tartışması”, AÜİFD, Ankara, 1992, XXXII,183-198.
• Cerrahoğlu İsmail, “Tefsirde Mukatil ibn Süleyman ve Eserleri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1976, XXI, s. 1-35.
• Çelik, İbrahim, “Kur'an’da Haberî Sıfatlar ve Mukatil b. Süleyman’a İsnad Edilen Teşbih Fikri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, II, sy. 2, 1987, s. 151-1160.
• Çelik İbrahim, Mukatil b. Süleyman ve Tefsirdeki Metodu, Bursa 2000.
• Demirci, Kadir “Klasik Dönem Zeydîlerinin Ashab-ı Hadis Hakkındaki Nitelemeleri: Haşviyye”, İslâmî İlimler Dergisi, yıl 6, sy. 1, 2011, s.177-192.
• Ebû Nuaym İsfehanî, Hilyetü’l-evliyâ, Kahire 1996.
• Eşʻarî, Makalatü’l-İslâmiyyîn (thk. Helmut Ritter), Wiesbaden 1980.
• Fahreddin er-Razî, Esâsü’t-takdîs (thk. Ahmed Hicazî es-Sekkâ), Kahire 1986.
• Fahreddin er-Razî, Muhassal, [nşr. Taha Abdürrauf Sa’d] Kahire ts.
• Gölcük Şerafettin, “Cehm b. Safvan”, DİA, VII, 233-234.
• Halkın, A. S. “Hashwiyya”, Journal of the American Oriental Society, LIV, no. 1 (Mar., 1934), s. 1-28.
• Hansu, Hüseyin, Mutezile ve Hadis, Ankara 2004.
• Hasan Mahmud eş-Şafi, Kelâm’a Giriş (trc. Süleyman Akkuş), İstanbul 2009.
• Hayyat, el-İntisâr ve'r-red alâ İbni'r-Ravendi (thk. H. S. Nyberg), Beyrut 1993.
• Hodgson M. G. S., İslâm’ın Serüveni, (trc. İzzet Akyol), İstanbul 1993.
• İbnü’l-Cevzî, Telbîsü İblis, Beyrut 1994.
• İbn Furek, Müşkilü’l-hadîs (thk. Mûsâ Muhammed Ali), Beyrut 1985.
• İbn Kuteybe, Hadis Müdafaası (trc. Hayri Kırbaşoğlu), İstanbul 1989.
• İbn Manzur, Lisânü’l-Arab, I-XV, Beyrut ts.
• İrfan Abdülhamit, İslâm’da İtikadî Mezhepler ve Akaid Esasları [trc. M. Saim Yeprem], İstanbul 1981.
• Kandemir, M. Yaşar, Mevzû Hadisler, Ankara [4. baskı].
• Kevserî, Zahid, Mukaddemât, Dımaşk/Beyrut 1997.
• Kevserî, Zahid, “Mihne veya Halku’l-Kur'an Fitnesi ve Haşevîler”, (M. Emin Özaf- şar) İdeolojik Hadisçiliğin Tarihî Arka Planı, s. 109-116.
• Kılavuz, A. Saim, “Berbeharî”, DİA, V, 476-477.
• Kister M. J., “İsrâiloğullarından Nakilde Bulunma Meselesi”, (trc. Cemal Ağırman), Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2001, V, sy.1, s. 125-153.
• Koca, Ferhat, “Hanbelî Mezhebi”, DİA, XV, 525-547.
• el-Leknevî, M. Abdülhayy - A. Ebû Gudde, “Klâsik Dönem Bazı Tefsir, Hadis ve Tasavvuf Eserlerinde Yer Alan Hadislerin Değeri Üzerine” [trc. Hayati Yıl- maz], Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 2004, V, sy. 13, s.469-492.
• Makdisî, George, “Hanabilah”, ER (2end ed.), New York 2005, VI, 3764.
• el-Malatî, et-Tenbîh ve’r-Red (thk. Zahid el-Kevserî), Bağdat/Beyrut 1968.
• Mukatil b. Süleyman, Tefsîrü Mukatil b. Süleyman (thk. Abdullah Mahmud Şehha- te), Kahire 1979.
• en-Nesefî Ebu’l-Muîn, Tebsıratü’l-edille [thk. Salame Claude], Dımaşk 1993.
• Neşşar, Ali Sami, Neş'etü'l-fikri'l-felsefi fi'l-İslâm, I-III, Kahire 1977.
• Nureddin es-Sabunî, el-Bidaye fî usuli’d-dîn [nşr. Bekir Topaloğlu], İstanbul 2011.
• Öz, Mustafa, “Hişâm b. Hakem”, DİA, XVIII, 154.
• Özafşar, M. Emin, İdeolojik Hadisçiliğin Tarihî Arka Planı, Ankara 1999.
• Özafşar, M. Emin,”Kültür Tarihimizde Rey- Eser Çatışması”, AÜİFD, 2000, XLI, s. 225-273.
• Plessner M., “Mukatil”, İA, VIII, 567-568.
• Soycan, Mustafa, Mukatil b. Süleyman’ın Tefsir Adlı Eserindeki Megazî Bilgilerinin Tesbit ve Değerlendirilmesi, Sakarya 2011.
• Şehristanî, el-Milel ve’n-nihal (thk. Ahmed Muhammed Fehmi), Lübnan 2009.
• Taberî, Camiu’l-beyân [nşr. Abdullah Abdülmuhsin et-Türkî], Kahire 2001.
• Tehanevî, Keşşâfü istılâhâtü’l-fünûn, (thk. Ali Dahrûc), Beyrut 1996.
• Topaloğlu, Bekir, “er-Red ale’l-Cehmiyye”, DİA, XXXIV, 512-513.
• Topaloğlu, Bekir, “er-Red ale’z-Zenâdıka ve’l-Cehmiyye”, DİA, XXXIV, 514-515.
• Tunç Cihat, “Sâlimiyye”, DİA, XXXVI, 50-51.
• Türker, Ömer “Mukatil b. Süleyman”, DİA, XXXI, 134-136.
• Watt, Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri [E. Ruhî Fığlalı], Ankara 1981.
• Watt, W. Montgomery, “Tanrı Suretinde Yaratılma: İslâm Kelâmına Dair Bir Araş- tırma”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2006, sy. 21, s. 253-261.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, I-IX, İstanbul ts.
• Yıldırım, Ahmet, Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları, Ankara 2000.
• Yurdagür, Metin, “Haşviyye”, DİA, XVI, 426-427.
• ez-Zehebî, Muhammed Hüseyin, Mîzanü’l-İtidâl (thk. Ali Muhammed Muavvad, Adil Ahmed Abdülmevcut), Beyrut 1995.
• ez-Zehebî, Muhammed Hüseyin, el-İsrâiliyyât fî’t-tefsîr ve’l-hadis, Dımaşk 1985.