İ‛câzü’l-Kur’ân Fikri: Mahiyet, Tarihsel Süreç ve Literatür

Yıl 2012, Sayı: 43, 75 - 114, 05.03.2014

NUMAN Konaklı

Öz

Öz
Kur’an dilinin bir niteliği olarak kullanılan i’câz terimi genel olarak Kur’an’ın erişilmezliği ve diğer
söz ve metinlere üstünlüğü anlamlarına gelir. Nüzûl döneminde ilahi mesaja tepki gösterenlere
karşı Kur’an’ın meydan okunması ve buna cevap verilemeyişi İslami çevrelerde Kur’an’ın üstünlüğüne
(i’câz) bir kanıt olarak ileri sürülmüştür. Bu çerçeveden hareketle ifadelendirilen i’câz terimi
ilk dönemlerde kullanılmamış hicri üçüncü yüzyılın başlarından itibaren Kur’an’ın belagatçe
erişilmez üstünlüğüne işaret eden teknik bir terim haline gelmiştir. Etrafında önemli tartışmalar
yapılan i’câz konusunun özellikle dil ve belâgat ilimlerinin inkişaf etmesinde önemli rolü olmuştur.
Bu yazıda İslami düşüncede önemli bir yer tutan bu konunun Kur’an’ın nüzûlünden günümüze
kadarki süreçte ele alınışını mümkün olduğu kadar tarihi bir seyir takip edilerek incelenmeye
çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: İ’câz, mu’cize, Kur’an, tehaddî, Mu’tezile, sarfe, Nazzâm, Câhız, nazm
The Idea of I’djâz al-Qur’an: Property, Historical Process and Literature
Abstract
The term of i’djaz al-Qur’an that used as a qualification of Qur’an’s language generally means
inimitability and Qur’an’s excellence aganist other discours and texts. During the Qur’an’s first
historical period, had challanged by the Qur’an aganist protesters of divine message. However the
protesters couldn’t answer the challange of the Qur’an. In Islamic environmental had asserted
this situation as an argument of Qur’an’s excellence. The term of i’djaz that expressed by setting
forth this frame was not used by earlier scholars. By the early part of the third century the word
i'djaz had come to mean that uniqueness of the Qur'an. In this century the word i’djaz had become
the technical term about Qur’an. This subjetc that had done considerable discussions around
it has more important role in the development of sciences of language and retoric. In this article
we will read quiddity of the i’djaz and his historical story in Islamic thought.
Keywords: Miracle, I’djaz, Qur’an, Challenge, Mu’tazila, Sarfa, Nazzam, Jahiz, Composition

Anahtar Kelimeler

İ’câz, mu’cize, Kur’an, tehaddî, Mu’tezile, sarfe, Nazzâm, Câhız, nazm

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed Kâdî, el-Muğnî fî Evbâbi’l-Adl ve’t-Tevhîd, I- XX, (nşr. Emîn el-Hûlî), Matbaatu Dâri’l-Kütüb, Kahire, 1960.
• Arefe, Abdülazîz Abdülmu’tî, Kadıyyetü’l-İ’câz el-Kur’ânî ve Eseruhâ fî Tedvîni’l- Belâğati’l-Arabiyye, Alemü’l-Kütüb, Beyrut, 1985.
• Bağdâdi, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir Abdülkâhir, el-Fark Beyne’l-Fırak ve Beyânu’l-fırka en-nâciye minhum, (thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd), Mektebetü Dâri’t-Turâs, Kahire, t.y.
• Bâkıllânî, el-Kâdî Ebû Bekr, İ’câzu’l-Kur’ân, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut, 1988.
• Bin Nebi, Malik, Kur’an-ı Kerim Mucizesi, (trc. Ergun Göze), Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1991.
• Bint eş-Şâti’, Âişe Abdurrahmân, el-İ’câzu’l-Beyânî li’l-Kur’ân, Dâru’l-Maârif, Kahire, 1987.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâil, Sâhîhu’l-Buhârî, I-VIII, el-Mektebetü’l- İslâmiyye, İstanbul, t.y.
• Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı, (trc. Burhan Köroğlu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli), Kitabevi, İstanbul, 2000.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb, Kitâbu’l-Hayevân, I-VII, (thk. Abdüs- selâm Muhammed Hârûn), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, 1969.
• ____ el-Beyân ve’t-Tebyîn, I-IV, (thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn), Mektebe- tü’l-Hancî, Mısır, 1975.
• ____ Hucecü’n-Nübüvve, (Resâilü’l-Câhız içersinde), I-IV, (thk. Abdüsselâm Mu- hammed Hârûn), Mektebetü’l-Hancî, Kahire, 1979.
• ____ Halku’l-Kur’ân, (Resâilu’l-Câhız içersinde), I-IV, (thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn), Mektebetü’l-Hancî, Kahire, 1979.
• Çağatay, Neşet, İslam Tarihi (Başlangıçtan Abbiseler Kadar), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1993.
• Dayf, Şevkî, el-Belâğa: Tatavvur ve Târîh, Dâru’l-Ma’rife, Kahire, t.y.
• ____ Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, I-IX, Dâru’l-Maârif, Kahire, t.y.
• Derveze, M. İzzet, Kur’anü’l-Mecîd, (trc. Vahdettin İnce), Ekin Yayıncılık, İstanbul, 1997.
• Drâz, Muhammed Abdullah, En Mühim Mesaj: Kur’an, (trc. Suat Yıldırım), Işık Yayınları, İstanbul, 2003.
• Ebu Zeyd, Nasr Hâmid, İlâhî Hitâbın Tabiatı Metin Anlayışımız ve Kur’an İlimleri Üzerine, (trc. Mehmet Emin Maşalı), Kitâbiyât, Ankara, 2001.
• Emin, Ahmed, Fecru’l-İslâm, (trc. Ahmed Serdaroğlu), Kılıç Kitabevi, Ankara, 1976.
• Encylclopedia of Islam, New Edition, Leiden, 1971, III.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, Darul Funun İlahiyat Fakülte- si Neşriyatı, İstanbul, 1928.
• Ferrûh, Ömer, Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, I-VI, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut, 1965.
• Fîruzâbâdî, Muhammed b. Ya’kûb, el-Kâmûsu’l-Muhît, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 2003.
• Görgün, Tahsin, “Kur’an” (Mahiyeti), DİA, TDV yay. , Ankara, 2002, XXVI.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullâh, Kur’an’ın Belâgatı ve İ’câzı Üzerine, Ekev Yayınevi, Erzu- rum, 2001.
• _____ “Kelamcılar ve İslam Felsefecilerinin Belâgat ve İ’câz İlimlerinin Gelişmesin- deki Rolleri”, EAÜİF Dergisi, IX
• Hâlidî, Salâh Abdülfettâh, el-Beyân fî İ’câzi’l-Kur’ân, Daru Ammâr, Amman, 1992.
• ____ İ’câzu’l-Kur’ân el-Beyânî ve Delâilu Masdarih er-Rabbânî, Dâru Ammâr, Am- man, 2000.
• Hatîb, Abdülkerîm, el-İ’câz fi Dirâseti’s-Sâbikîn, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, y.y. , 1973.
• Hattâbî, Ebû Süleyman Muhammed b. İbrahim, Beyânu İ’câzi’l-Kur’ân, Selâsu Resâil içerisinde, (thk. Ahmed Muhammed Halefullâh, Muhammed Zağlûl Selâm), Dâru’l-Maârif, Kahire, t.y.
• Hımsî, Naîm, “Târîhu Fikrati İ’câzi’l-Kur’ân”, Mecelletü’l-Mecmai’l-İlmi’l-Arabî, c. 27, böl. I-VI, Şam, 1957.
• Isfehânî, Râğıb, Müfredâtü Elfâzi’l-Kur’ân, Dâru’l-Kalem, Beyrut, 2002.
• Izutsu, Toshihiko, Kur’an’da Allah ve İnsan, (trc. Süleyman Ateş), AÜİF Yayınları, AÜ. Basımevi, Ankara, 1975.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib, el-Muharraru’l-Vecîz fî Tefsiri’l- Kitâbi’l-Azîz, I-V, (thk. Abdüsselâm Abdüssâfî Muhammed), Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, Beyrut, 1993.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân Ebû Zeyd Veliyyüddîn, Mukaddime, I-II, (trc. Süleyman Uludağ), Dergah Yayınları, İstanbul, 2004.
• İbn Hişam, Ebû Muhammed Abdülmelik, es-Sîretü’n-Nebeviyye, I-IV, (thk. Muham- med Ali Kutub-Muhammed Delibalta), el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut, 1992.Kahire, 1973.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim, Te’vîl-i Müşkili’l-Kur’ân, (thk. Seyyid Ahmed Sakr), Dâru’t-Türas, Kahire, 1973
• İbn Nedîm, el-Fihrist, ( thk. İbrahim Ramazan ), Dâru’l-Marife, Beyrut, 1997.
• Kassâb, Velîd, et-Türâsü’n-Nakdî ve’l-Belâğî li’l-Mu’tezile, Dâru’s-Sekâfe, Devha, 1985.
• Kattân, Mennâ’, Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1998.
• Kılıç, Sadık, Kuran Dildeki Sonsuz Mucize, Gelenek Yayınları, İstanbul, 2003.
• Kileci, Mehmet, Risale-i Nur’da Kur’an Mucizesi, İz Yayıncılık, İstanbul, 1997.
• Koç, M. Akif, “Kur’an’ı Kerim’in İ’câzında Sarfe Nazariyesi”, Yeni Ümit, İstanbul, Ocak-Mart 98.
• Konaklı, Numan, “İ’câzü’l-Kur’ân Düşüncesinin Temelleri: Câhız Örneği”, Marife Dergisi, Konya, 2009, yıl: 9
• Kutub, Seyyid, Kur’an’da Edebî Tasvir, (trc. M. Kamil Çetiner), Arslan Yayınları, İstanbul, 1997.
• Mahlûf, Abdürraûf, el-Bâkıllânî ve Kitâbuhû İ’câzu’l-Kur’ân: Dirâse Tahlîliyye, Menşûrâtu Dar’i-Mektebeti’l-Hayât, Beyrut, 1978.
• Müslim, Ebu’l-Huseyn el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî, Sâhîhu Müslim, I-V, (nşr. M. Fuâd Abdülbâkî), el-Mektebetü’l-İslâmiyye, İstanbul, t.y.
• Müslim, Mustafâ, Mebâhis fî İ’câzi’l-Kur’ân, Dâru’l-Menâre, Cidde, 1988.
• Nevfel, Abdürrezzâk, el-İ’câzü’l-Adedî li’l-Kur’ân, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut, 1987.
• Nursî, Saîd, İşârâtü’l-İ’câz, (trc. Abdülmecîd Nursî), Tenvir Neşriyat, Ankara, 1983.
• Öztürk, Mustafa, Kur’ân Dili ve Retoriği; Kur’an Metninin Dokusu Üzerine Tartışmalar, Kitâbiyât, Ankara, 2002.
• Polat, Fethi Ahmed, “Bir İ’câzü’l-Kur’ân İddiası: Sarfe”, Marife Dergisi, Konya, 2003, Kış, III.
• Râfiî, M. Sâdık, İ’câzu’l-Kur’ân ve’l-Belâgatü’n-Nebeviyye, el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut, 2004.
• Râzî, Fahruddîn, Tefsir-i Kebîr Mefâtihu’l-Gayb, (trc. Suat Yıldırım, Sadık Kılıç, Sadık Doğru, Lütfullâh Cebeci), Akçağ Yayınları, Ankara, 1991, XII
• Rummânî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsa, en-Nüket fî İ’câzi’l-Kur’ân, (Selâsu Resâil içersinde), ( thk. Ahmed Muhammed Halefullâh, Muhammed Zağlûl Selâm ), Dâru’l- Maârif, Kahire, t.y.
• Sâlih, Subhî, Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut, 1990.
• Sultân, Münîr, İ’câzu’l-Kur’ân Beyne’l-Mu’tezile ve’l-Eşâira, Münşeetü’l-Maârif, İskenderiye, 1987.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, I-II, Dâru İbn Kesîr, Beyrut, 2002.
• Şeşen, Ramazan “Câhiz”, DİA, TDV yay. , İstanbul, 1993.
• Şeyhûn, Mahmûd, el-İ’câz fî Nazmi’l-Kur’ân, Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, Kahire, 1978.
• Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli âyi’l-Kur’ân, (thk. Ahmed Muhammed Şakir), Müessesetü’r-Risale, Beyrut, 2000.
• Umerî, Ahmed Cemâl, Mefhûmu’l-İ’câz el-Kur’ânî hatte’l-karn es-sâdis el-hicrî, Daru’l- Maârif, Kahire, 1984
• Yavuz, Y. Şevki, “İ’câzu’l-Kur’ân”, DİA, TDV yay. , İstanbul, 2001.
• Yıldırım, Suat, “İ’câzu’l-Kur’ân İlmi”, Yeni Ümit, İstanbul, 2002, sayı: 57.
• _____ “Kur’an” (İ’câzı ve Üslûbu), DİA, TDV yay. , Ankara, 2002, XXVI.
• Yılmaz, Nedim, İ’câzu’l-Kur’an, Fatih Yayınevi Matbaası, İstanbul, 1984.
• Zerkânî, Muhammed Abdülazîm, Menâhilü’l-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 2001.
• Zerkeşi, Bedreddîn Muhammed b. Abdullâh, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, I-IV, (thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm), Dârû İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1957.
• Zerzûr, Adnân Muhammed, Ulûmu’l-Kur’ân, el-Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut, 1991.
• Zeytûn, Ali Mehdî, İ’câzu’l-Kur’ân ve Eseruhâ fî Tekevvüni’n-Nakdi’l-Edebî, Dâru’l- Meşrık, Beyrut, 1992.