Hadislerin Sıhhat Açısından Taksimi ve Hasen Hadis Istılâhının Ortaya Çıkışı

Yıl 2013, Cilt: 45 Sayı: 45, 67 - 110, 03.06.2014

VEYSEL Özdemir

Öz

Öz: Sıhhat bakımından hadîsler hicri üçüncü yüzyıla kadar sahîh ve zayıf olarak iki kısımda mütaala
edilmiştir. Bu ikili tasimat, farklı şekillerde ifade edilse de hadîs usûlcülerinin üzerinde ittifak ettiği
bir meseledir. Daha sonra hasen hadîs kavramı ortaya çıkıp yayılma sürecine girince hadîsler sıhhat
bakımından artık sahîh, hasen ve zayıf şeklinde üçlü taksimatta değerlendirilmiştir. Hasen hadîs
kavramının doğuşu ve muhaddislerin gündemine girmesi üçlü taksimatın başlangıcı ile doğrudan
orantılıdır. Hadîs âlimleri üçlü taksimatın ne zaman kullanılmaya başladığı ile ilgili muhtelif görüşler
ileri sürmüşlerdir. Bu makalede sahîh, hasen ve zayıf kavramlarının izini sürerek bu kavramların
ne zaman ortaya çıktığı, yaygın olarak kullanılmaya başlandığı ve hadîs âlimlerince ileri sürülen
üçlü taksimatın tarihleri ile ilgili görüşleri değerlendirmeye çalışacağız.
Anahtar Kelimeler: Hadis, Sünnet, Sahîh, Hasen, Zayıf
The Dıvısıon Of Hadıths In The Terms Of Authentıc And The Emergence Of Technıcal
Terms Of Hasan (Good) Hadıths
Abstract: Hadiths in terms of authentic were scrutinized in two parts as sahih (authentic) and da’if
(weak) until the third century of hijri. Although expressed in different ways, this dual classification
is the issue of alliance by hadith experts. Afterwards, upon the come out and spread of the concept
of hasan (good) hadith, hadiths in terms of health were assessed into three categories: sahih, hasan
and da’if. The birth of hasan hadith and its being into the agenda of the hadith scholar is directly
proportional to the beginning of triple conceptualization of it. Hadith scholars have suggested various
opinions about when it began to be used on a triple temperament. In this article, we will try to
trace the concepts of sahih, hasan and da’if hadiths and when these concepts occur; when began to
be used widely; evaluate opinions about the trio concept hadith scholars put forward.
Keywords: Hadith, Sunnah, Authentic, Hasan, Weak

Anahtar Kelimeler

Hadis, Sünnet, Sahîh, Hasen, Zayıf

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Kitâbu’l-ilel ve ma’rifeti’r-ricâl, (thk. Vasiyullah b. Muhammed Abbâs), I-IV, Dâru’l-Hânî, Riyâd, 1408/1988. --------, Müsned, I-VI, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992/1413. --------, Müsned, (thk. Şuayb el-Arnaût, Âdil Mürşit), I-L, Müessesetü’r-Risâle, Beyrût, 1416/1995.
• Ahmed Naim, Babanzâde, Hadîs Usûlü ve Hadîs Istılâhları, (Yay. haz. Hasan Karayiğit), Düşün Yayıncılık, İstanbul, 2010.
• Ali b. el-Medînî, el-İlel ve ma’rifetü’r-ricâl (Rivâyetü İbni’l-Berrâ), (thk. Muhammed b. Ali el-Ezherî), el-Fârûku’l-Hadîse li’t-Tibâeti ve’n-Neşr, 1427/2006.
• Aşıkkutlu, Emin, Hadîste Ricâl Tenkîdi (Cerh ve Ta’dîl İlmi), İFAV, İstanbul, 1997.
• Azîmâbâdî, Ebû Tâlib Muhammed Şemsu’l-Hak, ‘Avnu’l-ma’bûd şerhu Süneni Ebû Dâvud, I-XIV, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1415.
• Beşir Ali Ömer, Menhecü’l-imam Ahmed fî i’leli’l-ehâdîs, Vakfü’s-Selam el-Hayri, I-II, Riyad 2005/1425.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Huseyn b. Ali, Ma’rifetü’s-sünen ve’l-âsâr, I-XV, (thk. Abdulmut’î Emîn Kal’acî,), Dâru’l-Vâî, Haleb, 1991. --------, es-Sünenü’l-kübrâ, (thk. Muhammed Abdulkâdir Ata’), I-X, Mektebetu Dari’l-Bâz, Mekke, 1414/1994.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik, Müsnedü Bezzâr, (thk. Mahfûzurrahmân Zeynullah), I-XV, Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, Medîne, 1409/1988.
• Buhârî, Muhammed b. İsmaîl, Kitâbu’d-du’afâ, Mektebetü İbn Abbas, y.y., 1426/2005. --------, Kitâbu’t-târîhi’l-kebîr, (thk. Mustafa Abdulkâdir Ata), I-IX, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1429/2008. --------, Sahîh, (thk. Mustafa Dîb el-Buğâ), Dâru’l-Ulûmi’l-İnsâniyye, Dımeşk, 1413/1993.
• Çakan, İsmail Lütfi, Ana Hatlarıyla Hadîs Bilgisi-Tarihi-Dindeki Yeri ve Okuma-Okutma Yöntemi, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2012.
• Dârekutnî, Ali b. Ömer, Sünen, (thk. Abdulğanî Mestû), I-IV, el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrût, 1429/2008.
• Dârimî, Muhammed b. Abdirrahmân, Sünen, I-II, Çağrı Yayınları, 1992/1413.
• Derîs, Hâlid b. Mansûr, el-Hadîsu’l-hasen li-zâtihi ve li-ğayrihi dirâse istikrâiyye nakdiyye, I-V, Dâru Edvâi’s-Selef, Riyâd, 1426/2005.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eşâs, Sünen, I-IV, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992/1413.
• Ebû Ğudde, Abdu’l-Fettah, “Sünnet İfadesinin Dini Anlamı ve Dârekutnî’nin Sünen’inin Konumu”, (çev: Enbiya Yıldırım, Mesut Duman), Usûl: İslâm Araştırmaları Dergisi, 2006, sayı: 5, s. 77-108. --------, “Sünnet Kavramının Hukukî Anlamı ve Dârekutnî’nin Sünen’i Üzerine Bir İnceleme”, (çev. Harun Reşit Demirel), Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2005, Cilt: V, Sayı: 1, s. 305-331.
• Ebnâsî, İbrahîm b. Mûsa, eş-Şezâ’l-feyyâh min ulûmi ibni’s-salâh, (thk. Salâh Fethî Helel), I-II, Mektebetu’r-Rüşd, Riyâd, 1418/1998.
• Ebû Hâtim Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî, Merâsîl, (thk. Şâkirullâh b. Ni’metillâh Kûcânî), Müessesetü’r-Risâle, Beyrût, 1397.
• Ebû’ş-Şeyh İbn Hayyân, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Ca’fer Ensârî, Tabakâtu’l-muhaddisîn bi-İsbahân ve’l-vâridîne aleyhâ, (thk. Abdulgafûr Abdulhak Hüseyn el-Belûşî), I-IV, Müessesetü’r-Risâle, Beyrût, 1412/1992.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Ya’kub b. Süfân, Kitâbu’l-ma’rife ve’t-târîh, (thk. Ekrem Ziyâ Umerî), I-IV, Mektebetü’d-Dâr, Medine, 1410.
• Hâkim en-Nisâbûrî, Muhammed b. Abdillah, Ma’rifetu ulumi’l-hadîs, (thk. Muazzam Huseyn), Dâru İhyai’l-‘Ulûm, Beyrût, 1417/1998. --------, el-Müstedrek ale’s-Sahîheyn, (thk: Mustafa Abdulkâdir ‘Atâ), I-V, Dâru’l-Kutubi’lİlmiyye, Beyrut, 1971.
• Hattâbî, Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm, Me’âlimu’s-sünen, I-IV, Haleb, 1351/1932.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Alî Ebû Bekr, el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye, (Hasen Abdulmunim Şelebî), Müessesetü’r-Risâle, 1430/2009. --------, Târîhu Bağdâd, I-XIV, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, trsz.
• Hazrecî, Safiyyuddîn Ahmed b. Abdillah, Hulâsatu Tezhîbi Tehzîbi’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl, (thk. Abdulfettâh ebû Ğudde), Dâru’l-Beşâir, Beyrût, 1416.
• Hilal, Ahmed b. Muhammed b. Hârûn, Kitâbu’l-vukûf min mesâili’l-imâm Ahmed b. Hanbel eş-Şeybânî, (thk. Abdullah b. Ahmed b. Ali), I-II, Mektebetü’l-Meârif, Riyâd, 1410/1989.
• Hindî, Vecîhuddîn el-Alevî el-Gücerâtî, Şerhu Nuzheti’n-nazar me’a nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser ve şerhiha Nuzheti’n-nazar fî tavdîhi Nuhbeti’l-fiker, (thk. Nefîs Ahmed Misbâhî), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 2011.
• Irâkî, Abdurrahîm İbnu’l-Huseyn, Fethu’l-muğîs bi şerhi Elfiyeti’l-hadîs, el-Mektebetü’lAsriyye, Beyrût, 1429/2008. --------, et-Takyîd ve’l-îdâh li-mâ utlika ve uğlika min ibni’s-salâh (İbnu’s-Salâh’ın Ulûmu’lhadîsi ve İbn Hacer’in Nüketi ile birlikte), I-VI, Dâru İbni Affân, Mısır, 1432/2011. Itr, Nûruddîn, el-İmâmu’t-Tirmizî ve’l-muvâzenetü beyne câmi’ihi ve beyne’s-sahîhayn, Matbaatu’l-Cenneti’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1390/1970. İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillah b. Muhammed en-Nemerî, Câmiu beyâni’lilm ve fadlihi, (thk. Ebû Abdurrahmân Fevâz Ahmed Zümerlî), I-II, Müessesetü’rReyyân, y.y., 1424/2003. --------, et-Temhîd limâ fî’l-Muvatta mine’l-meânî ve’l-esânîd, (thk. Saîd Ahmed ‘Arâb, Muhammed Fellâh), I-XXVI, Vizâretü’l-Evkâf ve Şuûni’l-İslâmiyye, Mağrib, trsz. İbn Adiy, Ebû Ahmed Abdullah el-Cürcânî, el-Kâmil fî du’afâi’r-ricâl, (thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Muhammed Muavvid), I-IX, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1418/1997. İbn Asâkir, Ali b. Hasen b. Hibetillah b. Abdillah, Târîhu medineti Dımeşk, (thk. Ömer b. Ğarâme el-Omrevî), I-LXXX, Dâru’l-Fikr, Beyrût, 1415/1995. İbn Ebî Hâtim, Ebû Abdillah Abdurrahmân er-Râzî, Kitâbu’l-cerh ve’t-ta’dîl, I-IX, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrût, 1371/1952. --------, Kitâbu’l-ilel, (thk. Saîd b. Abdillah el-Humeyyid, Hâlid b. Abdirrahmân elCüreysî), I-VII, Riyâd, 1427/2006. İbn Hacer el-Askalânî, Hâfız Ahmed b. Ali, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, (thk. Ali Muhammed el-Biccâvî), I-VIII, Dâru’l-Cîl, Beyrût, 1412. --------, Nuzhetu’n-nazar fî tavdîhi nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser, (thk. Nûruddîn Itr), Matbaatu’s-Sabâh, Dımeşk, 1421/2000. --------, en-Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh, (thk. Rebî’ b. Hâdî Umeyr), I-II, Medine, 1404/1984. --------, Tehzîbu’t-Tehzîb fî ricâli’l-hadîs, (thk. Âdil Ahmed Abdu’l-Mevcûd, Ali Muhammed Muavvid), I-VII, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1425/2004. --------, Telhîsu’l-habîr fî tahrîci ehâdîsi’r-râfiîyyi’l-kebîr, (thk. Âsım Hasen b. Abbâs), I-IV, Muessesetü Kurtuba, y.y., 1416/1995. İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân el-Bustî, Kitâbu’l-mecrûhîn mine’l-muhaddisîn, I-II, (thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî), Dâru’s-Semiî, Riyâd, 1420/2000. --------, Sikât, (thk. Şerefuddîn Ahmed), I-IX, Dâru’l-Fikr, y.y., 1395/1975. İbn Kesîr İmâdu’d-Dîn Ebû’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer, Müsnedü’l-fârûk emîri’l-mü’minîn
• Ebî Hafs Ömer b. el-Hattâb ve akvâlihi alâ ebvâbi’l-ilm, (thk. İmâm b. Alî), I-III, Dâru’lFelâh, y.y., 1430/2009. --------, Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm, (thk. Sâmî b. Muhammed Selâme), I-VIII, Dâru
• Tayyibe, y.y., 1420/1999. İbni Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd, Sünen, I-II, Çağrı Yayınları, İstanbul, 19 İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Cemaleddîn Muhammed b. Mükerrem, Lisânu’l-arab, I-LV, Dâru’l-Meârif, Kahire, tsz. İbn Receb el-Hanbelî, Zeynuddîn Ebî’l-Ferec Abdirrahmân b. Ahmed, Şerhu ‘İleli’tTirmizî, (thk. Nuruddîn Itr), I-II, Dâru’l-Beyrûtî, Dımeşk, 1429/2008. İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d b. Meni’ ez-Zührî, Kitâbu’t-tabakâti’l-kebîr, I-XI, (thk.
• Ali Muhammed Ömer), Mektebetü’l-Usre, Kahire, 2002. İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî, İlmu’l-hadîs, Dâru’l-Kutubi’lİlmiyye, Beyrût, 1405/1985. --------, Mecmû’u fetavâ şeyhi’l-islâm Ahmed b. Teymiyye, (thk. Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım ve oğlu Muhammed), I-XXXVII, Mektebetü Melik Fahd, Medine, 1425/2004. --------, Minhâcu’s-sünneti’n-nebeviyye, (thk. Muhammed Reşâd Sâlim), I-VIII, Müessesetü Kurtuba, y.y., trsz. İbnu’l-Cevzî, Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed, ed-Du’afâ ve’l-metrûkîn, (thk. Abdullah el-Kâdî), I-III, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1406. --------, Kitâbu’l-mevdûât, (thk. Abdurrahmân Muhammed Osmân), I-III, Mektebetü’s-Selefiyye, Medine, 1387/1966. İbnu’l-Keyyâl, Ebû’l-Berekât Muhammed b. Ahmed, el-Kevâkibü’n-neyyirâti fî ma’rifeti mine’r-ruvâti’s-sikât, (thk. Abdülkayyum Abdürabbinnebi), I-II, Dâru’lMe’mûn, Beyrût, 1981. İbnu’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdirrahmân eş-Şehrzûrî, Ulûmu’l-hadîs (elMukaddime), (thk. Nûruddîn Itr), Dâru’l-Fikr, Dımeşk, 2008. İclî, Ahmed b. Abdullah b. Sâlih Ebû’l-Hasen, Ma’rifetü’s-sikât, (thk. Abdu’l-Azîm el-Bustî), I-II, Mektebetü’d-Dâr, Medîne, 1405/1985. İsfehânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillah, Hilyetu’l-evliyâ ve tabakâti’l-esfiyâ, I-X, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1409/1988. Kâdî, Ebû Tâlib, el-İlelu’t-Tirmizîyyî’l-Kebîr, (thk. Subhî es-Sâmerrâî, Ebû’l-Meâtî en-Nûrî, Mahmûd Muhammed es-Sa’îdî), Mektebetü’n-Nahdeti’l-Arabiyye, Beyrût, 140 Koçyiğit, Talat, “İslam Hadîsinde İsnad ve Hadîs Râvilerinin Cerhi”, A.Ü.İ.F.D., Ankara, 1961, IX, 47-57. --------, Hadîs Istılâhları, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1980. --------, Hadîs Tarihi, TDVY, Ankara, 1997. Küçük, Raşit, “İsnad”, DİA, XXIII, 154-159. Leknevî, Ebû’l-Hasenât Muhammed Abdu’l-Hay, el-Ecvibetü’l-fâdılâ li’l-esileti’laşareti’l-kâmile, (thk. Selmân b. Abdi’l-Fettâh Ebû Ğudde), Mektebetü’l-Matbûâti’lİslâmiyye, Beyrût, 1426/2005. Medhalî, Rebi’ b. Hâdî ‘Umeyr, Taksîmu’l-hadîs ilâ sahîh ve hasen ve da’îf beyne vâkii’lmuhaddisîn ve muğâlatâti’l-müte’assibîn “Reddün alâ Ebî Ğudde ve Muhammed Avvâme”, Mektebetü’l-Ğurbai’l-Eseriyye, Medîne, 1417/1997. Melîbârî, Hamza b. Abdullah, Hadîs Usûlüne Yeni Yaklaşımlar, (çev: Muhittin Düzenli, Ayhan Ak), İnsan Yayınları, İstanbul, 2013. Meslemî, Muhammed Mehdî, Eşref Mansûr ve diğerleri, Mevsûatu akvâli ebî’l-Hasen ed-Dârekutnî fî ricâli’l-hadîsi ve ilelihi, I-II, Âlemu’l-Kutub, Beyrût, 2001. Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahmân, Tehzîbu’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl, (thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf), XXXV, Müessesetü’r-Risâle, Beyrût, 1400/1980. Moğoltay b. Kılıc et-Türkî, Şerhu Süneni İbn Mâce-el-i’lâm b. sünnetihî aleyhi’s-selâm, (thk. Kâmil Uveyda), I-V, Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, Riyâd, 1419/1999. Mustafa b. İsmâîl, Ebû’l-Hasen, Şifâu’l-‘alîl bi elfâzi ve kavâ’idi’l-cerh ve’t-ta’dîl, Mektebetü İbn Teymiyye, Kâhire, 1411/1991. Münâvî, Muhammed Abdurrauf, Feyzu’l-kadîr şerhu’l-câmi’i’s-sağîr, I-VI, Dâru’lMa’rife, Beyrût, 1391/1972. Müslim b. Haccâc, Sahîh, I-III, (thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî), Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb, Sunenu’n-Nesâî, I-VIII, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992/1413. Polat, Salahattin, “İsnadın Menşei ve Hadîste Kullanımının Tarihi Seyri Üzerinde Tartışmalar”, Hadîs Araştırmaları, İnsan Yayınları, İstanbul, trsz., 13-44. Râmehurmûzî, Hasen b. Abdirrahmân, el-Muhaddisu’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâ’î, (thk. Muhammed Accâc el-Hatîb), Dâru’l-Fikr, Beyrût, 1391/1771. Sa’dî el-Hâşimî, Eb’u Zür’a er-Râzî ve cuhûduhu fi’s-sünneti’n-nebeviyye ma’a tahkîki kitâbihi’d-Duafâi ve ecvibetihi alâ esileti’l-berzaî, I-III, el-Câmiatu’l-İslâmiyye, Medîne, 1402/1982. Sehâvî, Şemsuddîn Ebû’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân, Şerhu’t-Takrîb ve’tTeysîr li-ma’rifeti süneni’l-beşîri’n-nezîr, (thk. Ali b. Ahmed el-Kindî), Müessesetü
• Beynûne, Abu Dabi, 1427/2008. --------, Fethu’l-muğîs bi-şerhi Elfiyeti’l-hadîs, (thk. Abdulkerim b. Abdillah, Muhammed b. Abdillah b. Fuheyd), I-V, Mektebetü Dâri’l-Menâhic, Riyâd, 1426. Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr, Tedrîbu’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-nevâvî, (thk. Ahmed Ömer Hâşim), Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1427/2006. Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdrîs, er-Risâle, (thk. Abdulfettâh Kebbâre), Dâru’n-Nefâis, Beyrût, 1419/1999. --------, İhtilâfu’l-hadîs, (thk. Muhammed Ahmed Abdulazîz), Dâru’l-Kutubî’lİlmiyye, Beyrût, 1429/2008. Tâhir el-Cezâirî, Tevcîhun’n-nazar ilâ usûli’l-eser, (thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde), I-II, MektEbû’l-Metbû’ati’l-İslâmiyye, Beyrût, 1430/2009. Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ, Sünen, I-V, Çağrı Yayınları, 1992/1413. Uğur, Mücteba, “Hasen”, DİA, XVI, 374-75. ‘Ukaylî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Amr b. Mûsa b. Hammâd, Kitâbu’d-duafâ, (thk.
• Hamdî b. Abdilmecîd b. İsmâîl), I-IV, Dâru’s-Sumey’î, Riyâd, 1420/2000. Ulu, Arif, “Hadîs Rivâyetinde İsnadın Başlaması ya da Fitnenin Tarihi (İbn Sîrîn’in
• İsnadla İlgili İfadelerinin Muhtevâsı Üzerine Bir İnceleme)”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. 12, Sayı 1, 2012, 119-166. Ünalan, Abdullah, “İbn İshak ve Hadîs Rivâyetindeki Yeri”, Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Sayı: II, Kasım 2009, s. 97-113. Yahyâ b. Ma’în, Ebû Zekeriyyâ, Târîhu İbni Ma’în (Rivâyetu Osman ed-Dârimî), (thk.
• Ahmed Muhammed Nûr Seyf), Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, Dımeşk, 1400. Ya’kûb b. Şeybe b. Salt es-Sedûsî, Müsnedu Ömer b. el-Hattâb, (thk. Kemâl Yûsuf el-Hût), Müessesetü’l-Kutubi’s-Sekafiyye, Beyrût, 1405. Yücel, Ahmet, Hadîs Istılâhlarının Doğuşu ve Gelişimi Hicri İlk Üç Asır, İFAV, İstanbul, 1996.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman, el-Muğnî fî’d-duafâ, (thk. Nûruddîn Itr), I-II, İdâretu İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, Katar, trsz. --------, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, (thk. Şuayb el-Arnaût), I-XXIX, Müessesetü’r-Risâle, Beyrût, 1402/1982. --------, Tezkiretü’l-Huffâz, I-IV, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, trsz. --------, Zikru men yu’temedu kavluhu fi’l-cerh ve’t-ta’dîl (Erbeu’ resâil fi ‘ulumi’lhadîs içinde), (thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde), Mektebetu Metbuâti’l-İslâmiyye, Beyrût, 1428/2007.