Mu’tezîlî-Şiî Kur’an Yorumu Açısından Emâli’l-Murtazâ Ru’yetullah ve Kaza-Kader Meselesi Örneği

Yıl 2014, Cilt: 47 Sayı: 47, 43 - 68, 06.01.2015

Muhammed Coşkun

Öz

Öz: Hicrî beşinci yüzyıl âlimlerinden eş-Şerîf el-Murtazâ (öl, 436/1044), hem Mu’tezilî hem Şiî olması ve hem müfessir hem de kelamcı olması itibariyle, kendine özgü bir şahsiyettir.
Onun Ğurerü’l-fevâid ve dürerü’l-kalâid (Emâli’l-Murtazâ) isimli eseri, mensup olduğu Şiî-Mu’tezilî düşünce havzasının kelam paradigması içerisinden çeşitli Kur’an âyetlerini yorumlaması açısından dikkate değer görünmektedir. Bu yazıda söz konusu eserde Şiî-Mu’tezilî bakış açısından yapılan Kur’an yorumlarından ikisini (ru’yetullah ve Kaza-Kader meselesi) ele alacak ve bu yorumları yer yer Sünnî bakış açısından yapılan yorumlarla mukayese etmeye çalışacağız.
Anahtar Kelimeler: eş-Şerîf el-Murtazâ, Emâlî, Mu’tezile, Şîa, Tefsir, Kelam.
Amâli al-Murtadâ from the Point of View Shiite-Mu’tazilite Perspectiveof the Qur’anic Interpretation
Abstract: Sharif al-Murtada (d. 436/1044) who is a Shiite-Mu’tazilite scholar in the fifth century AH, an eminent theologian as well as a commentator of Qur’an. In his remarkable work entitled Gurerü’l-fawaid wa dürerü’l-kalâid (Amâlî al-Murtada), he exegises various Qur’anic verses according to Shiite-Mu’tazilite theological thought. This article deals with the problem of the vision of God (ru’yatullah) and predestination (Qadha-Qadar) from the point of view Shiite-Mu’tazilite perspective of the Qur’anic interpretation. Also I will compare this Qur’anic understanding with the Sunni Qur’anic interpretation.
Keywords: Sharîf al-Murtadâ, Amâlî, Our’anic Exegesis, Theology, Mu’tazilah, Shîa

Anahtar Kelimeler

eş-Şerîf el-Murtazâ, Emâlî, Mu’tezile, Şîa, Tefsir, Kelam

Kaynakça

• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b. Abdullâh b. Mahmûd, Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l- Kur’âni’l-azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî, Beyrut ts.
• Ayyâşî, Ebu’n-Nadr Muhammed b. Mes’ûd, Tefsiru’l-Ayyâşî, thk. Hâşim Resulî el-Muhallâtî, Beyrut, 1991.
• Bâkıllânî, Ebu Bekr Muhammed b. Tayyib, Temhîdü’l-evâil ve telhîsu’d-delâil, thk. İmadüddin A. Haydar, Beyrut, 1987.
• Buhârî, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmâil, Halqu ef’âli’l-ibâd ve’r-reddu ‘ale’l-cehmiyye ve ashâbi’t-ta’tîl, thk. Fehd b. Süleyman el-Fehîd, Riyad-Dımaşk, 2005.
• Cerrahoğlu, İsmail, “Gurerü’l-fevâid ve dürerü’l-kalâid”, DİA, Ankara, 1996, XVI/205-206.
• Dağ, Mehmet, “Mu’tezile Mezhebine Elh-i Sünnet’in İsnâdı: ‘Kırâatlar, Tevkîfî Değil; İctihâdîdir’ -Zemahşerî Özelinde Bir İddianın Değerlendirilmesi-”, Marife, sayı: 3, kış 2003, yıl: 3, s. 219-258.
• Dhanani, Alnoor, “İslam Düşüncesinde Atomculuk”, (Çev. Mehmet Bulğen), Kelam Araştırmaları Dergisi 9:1 (2011), s. 394.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî, Tefsîru’l-bahri’l-muhît, thk. Âdil Ahmed Abdül- mevcûd, Ali Muhammed Muavvid, Beyrut 1993.
• Ebû Ubeyde, Ma’mer b. el-Müsennâ, Mecâzü’l-Kur’an, thk. Fuad Sezgin, Kahire, ts. en-Neşşâr, Ali Sâmî, Neş’etü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm, Kahire, ts.
• Erkol, Ahmet, “Kelam İlminde Kıyasu’l-Gaib Ale’ş-Şahid Metodunun Kullanımı,” Ekev Aka- demi Dergisi, Yıl: 8, Sayı: 20, Yaz, 2004, s. 165.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl, thk. Hamza b. Züheyr Hafız, Medine, ts.
• H. Ahmed Mahmud-Ahmed İbrahim eş-Şerîf, el-‘Alemü’l-İslâmi fi’l-‘asri’l-‘abbâsî, Beyrut, ts.
• Habibov, Aslan, İlk Dönem Şiî Tefsir Anlayışı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Ünv. SBE, Ankara, 2007.
• Hacak, Hasan, Atomcu Evren Anlayışının İslam Hukukuna Etkisi, Fıkıh-Kelam İlişkisine Dair Bir Analiz, İstanbul, 2007.
• Hafâcî, Şihâbüddîn, Muhammed b. Ömer, ‘İnâyetü’l-Kādî ve kifâyetü’-Râzî ‘alâ tefsîri’l-Beydâvî, Beyrut ts.
• İbn Asâkîr, Ebu’l-Kasım Ali b. el-Hasen b Hibetullah b. Abdullah, Târîhu Medîneti Dımaşk, thk. Muhibbüddîn Ebû Sa’îd el-Umrevî, Beyrut, 1996.
• İbn Ebi’l-Hadîd, Şerhu nehcü’l-belâğa, thk. M. Ebu’-Fadl İbrahim, Beyrut, 1996.
• İbn Furât el-Kûfî, Tefsiru Furât el-Kûfî, thk. Muhammed el-Kazım, Beyrut, 1992.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî, Lisânü’l-mîzân, nşr. Abdülfettah Ebû Ğudde, Beyrut, 2002.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâü ebnâi’z- zemân, thk. İhsan Abbas, Beyrut, 1994.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûki ve’l-ümem, thk. Muhammed A. ‘Atâ-Mustafa A. ‘Atâ, Beyrut, 1992.
• ------- Zâdü’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr, Beyrut, 1984.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem, el-Kâmil fi’t-târîh, nşr. M. Yusuf ed-Dekkāk, Beyrut, 1987.
• İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, thk. A. Ali el-Kebîr ve diğ, Kahire, ts.
• İntizar Hudeyr Bû Hân el-Kureyşî, Menhecü’t-te’vîl fî Emâli’l-Murtazâ, Yayımlanmamış Master Tezi, Kûfe Ünv. Kûfe, 2006.
• Kādî Abdülcebbâr, el-Muğnî, XII, (en-Nazar ve’l-me’ârif), thk. Hudr Muhammed Nebhâ, Beyrut, 2012.
• -------Tenzîhu’l-Kur’ân ‘ani’l-metâ’in, Beyrut, ts.
• Kahveci, Niyazi, “Şia-Mutezile Gaybet Tartışması (Kādî Abdulcebbâr-Şerif Murteza)”, AÜİFD, XLVI (2005), Sayı II, s. 153-166.
• Kandemir, Yaşar, “Emâlî”, DİA, Ankara, 1995, XI/71.
• Katip Çelebi, Mustafa b. Abdullah Hacı Halife, Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, nşr. Şerafettin Yalkaya-Rafet Bilge, Kahire, ts.
• Kılıç, Mustafa, Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında Kıraat Olgusu, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Ünv. SBE, İstanbul 2014.
• Celil Kiraz, Şerif Murtaza’nın Emali’sinde Kur’ân’ın Müşkilleri, Bursa, 2010.
• Koloğlu, Orhan Şener, Cübbâîlerin Kelam Sistemi, İstanbul, 2011.
• Kummî, Ali b. İbrahim, Tefsiru’l-Kummî, thk. Tayyib el-Musevî el-Cezâirî, Kum, ts.
• M. es-Seyyid, Muhammed Salih, Asâletü ‘ilmi’l-kelâm, Kahire, 1987.
• Ma’tûk, Ahmed Muhammed, eş-Şerîf el-Murtaza: hayâtuhû, sekāfetuhû, edebuhû ve nakduhû, Beyrut, 2008.
• Maverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb, en-Nüket ve’l-‘uyûn, Beyrut, ts.
• Muhyiddin Abdürrezzak-es-Seyyid Muhammed el-Haydarî, Edebü’l-Murtazâ, Bağdat, 1957.
• Nüveyhid, Adil, Mu’cemü’l-müfessirîn min sadri’l-İslâm hatte’l-‘asri’l-hâdır, y.y, 1988.
• Öz, Mustafa, “Şerif el-Murtaza”, DİA, Ankara, 2010, XXXVIII/ 586-588.
• Râzî, Fahreddin, Mefâtîhu’l-ğayb, Beyrut, 1981.
• -------el-Erba’în fî usûli’d-dîn, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekā, Kahire, 1986.
• --------Muhassalu efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-müteahhirîn mine’l-’ulemâi ve’l-hukemâi ve’l- mütekellimîn, nşr. Taha Abdurrauf Sa’d, Kahire, ts.
• -------Me’âlim usûli’d-dîn, nşr. Semih Duğaym, Beyrut, 1992
• Sâvî, Ahmed b. Muhammed, Haşiyetü’s-Sâvî ‘alâ tefsîri’l-Celaleyn, İstanbul (Matbaa-i Âmire) 1900.
• Seâlebî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmail, Yetîmetü’d-dehr fî mehâsini ehli’l-‘asr, thk. Müfîd Muhammed Kamhiye, Beyrut, 1983.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm, ed-Dürru’l-mesûn fî ‘ulûmi’l-Kitâbi’l-meknûn, thk. Ahmed Muhammed el-Harrât, Dımaşk 1986.
• Shahavatov, Sabuhi, Nüzûl Ortamını Gözardı Etmede Mezhep Taassubunun Rolü-Şîa Tefsirleri Bağlamında, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Ünv. SBE, İstanbul, 2014.
• Shlomo Pines, Mezhebü’z-zerre ‘inde’l-müslimîn ve ‘alâkatuhû bi mezâhibi’l-Yûnân ve’l-hunûd, Arapçaya çev. Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde, Kahire, 1946.
• Şerîf el-Murtazâ, Emâli’l-Murtazâ; Ğurerü’l-fevâid ve dürerü’l-kalâid, thk. M. Ebu’l-Fadl İbrahim, Kahire, 1954.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed İbn Cerîr, Câmiu’l-beyân ‘an te’vîli’l-Kur’ân, thk. Abdullah Ab- dülmuhsin et-Türkî, Kahire, 2001.
• Tabersî, Ali b. Fadl b. el-Hasen, Mecmeu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân, Beyrut, 2005-2006
• Vâhıdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ahmed b. Muhammed, Esbâbu nüzûli’l-Kur’ân, thk. Mahir Yasin el-Fahl, Riyad, 2005.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrahim b. es-Serrî, Me’âni’l-Kurân ve i’râbuh, thk.Abdülcelil Şelebi, Beyrut.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru ‘alâmi’n-nübelâ, thk. Şuayb el- Arnaûd-M. Naîm el-Araksûsî, Beyrut, 1983.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, Kahire, 2000.
• Zemahşerî, Cârullah Ebu’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer, el-Keşşâf ‘an hakāiki ğavâmıdi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l- ekāvîl fî vücûhi’t-te’vîl, thk. A. Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Mu’avvid, Riyad, 1998.
• Ziriklî, Hayrettin, el-‘A’lâm Kamusu terâcim lieşheri’r-ricâli ve’n-nisâi mine’l-‘arab ve’l- müste’ribîne ve’l-müsteşrıkîn, Beyrut, 2002.