Harput Ulemâsından Müderris-Müftü Mehmed Kemâleddin Efendi

Yıl 2015, Cilt: 49 Sayı: 49, 29 - 126, 26.01.2016

AHMET Karataş

https://doi.org/10.15370/muifd.03628

Cited By: 7

Öz

Öz: Mehmed Kemâleddin Efendi Osmanlı Devleti’nin Ma‛mûretü’l-azîz/El‛azîz’deki son, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk müftüsü olup dört asırlık bir ilmî geleneğe mensup Harputlu Efendigil sülâlesinin dinî eserler kaleme alan son âlimidir. Uzun yıllar müderrislik de yapan
Kemâleddin Harputî Efendi dinî, ahlâkî ve tasavvufî eserler yanında şiirler ve edebî yazılar da yazmıştır. El‛azîz müftüsüyken bir ihbâr neticesinde hilâfetin kaldırılmasına, şapka takmak başta olmak üzere inkılaplara ve “hükûmet-i milliyye”ye karşı olduğu gerekçesiyle Şark İstiklâl Mahkemesi’nde yargılanmış ve Samsun’a sürgün edilmiştir. Bu kararla birlikte müftülükten azledilen, İmam-Hatip Mektebi’ndeki Edebiyat Muallimliği vazifesine de son verilen Kemâleddin Efendi geriye kalan ömrünü münzevî bir şekilde tamamlamıştır. Bu makalede onun hayatı, müftülük yılları, Şark İstiklâl Mahkemesi safhası, sürgün dönemi, âilesi, çocukları ve eserleri etraflıca incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Harput, El‛azîz, Kemâleddin Harputî, Şark İstiklâl Mahkemesi,
medrese, müderrislik, müftülük.
Mudarris-Mufti Mehmed Kemaleddin, from the Harput Scholarship
Abstract: Mehmed Kemaleddin who is the latest mufti of Ottoman Empire in Elazıg and the first mufti of Turkish Republic at the same time is the last wiseman that wrote up religious books as a member of Harput Family line, a family of four century-long tradition of knowledge. Apart from being a teacher for a very long time he wrote lots of religious, ethical and sufistic books besides poetry and literary writings. While he was mufti of Elazig he had been judged by the Istiklal Court and exiled to Samsun as a result of a complain. After this event, he had been dismissed from the duty of being mufti and the Literature Teacher in İmam-Hatip Schools, and thus, had to remain his life in a reclusive way. In this article his life, his years as a mufti, Istıklal Court (The Eastern Courts of Independence) matter, exile period, his children and his books are studied closely.

Anahtar Kelimeler

Harput, El‛azîz, Kemâleddin Harputî, Şark İstiklâl Mahkemesi, medrese, müderrislik, müftülük

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• Diyânet İşleri Başkanlığı, Kemâleddin Efendi dosyası.
• Diyânet İşleri Başkanlığı, Ömer Naîmî Efendi dosyası.
• BOA, BEO, dosya nr. 2367, gömlek nr. 177459.
• BOA, BEO, dosya nr. 2378, gömlek nr. 178310.
• BOA, BEO, dosya nr. 3113, gömlek nr. 233410.
• BOA, BEO, dosya nr. 3573, gömlek nr. 267955.
• BOA, DH. MKT., dosya nr. 1304, gömlek nr. 14.
• BOA, DH. MKT., dosya nr. 2657, gömlek nr. 34.
• BOA, DH.MKT., dosya nr. 1287, gömlek nr. 52.
• BOA, DH.MKT., dosya nr. 1293, gömlek nr. 25.
• BOA, DH.MKT., dosya nr. 1293, gömlek nr. 65.
• BOA, DH.MKT., dosya nr. 2676, gömlek nr. 65.
• BOA, DH.MKT., dosya nr. 2760, gömlek nr. 86.
• BOA, DH.ŞFR., dosya nr. 60, gömlek nr. 286.
• BOA, HSD.AFT., dosya nr. 5, gömlek nr. 62.
• BOA, MF.MKT., dosya nr. 507, gömlek. 40.
• BOA, DH.MUİ., dosya nr. 21-3, gömlek nr. 8. Yazma Eserler
• İbnülemîn Mahmud Kemâl, Kâmilü’l-kemâl, İÜ Nadir Eserler Kütüphanesi, İbnülemîn Blm., nr. 3341.
• İbn Vehbân, Ebû Muhammed Emînüddin, el-Manzûmetü’l-Vehbâniyye, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 35916.
• Kemâleddin Harputî, Duâ Mecmûası, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yaz- malar Blm., nr. 89.
• Kemâleddin Harputî, Tesbîtü’l-mefhûm fî tahkīki’t-tebe‛iyyeti beyn’l-‛ilmi ve’l-ma‛lûm, AÜDTCF Kütüphanesi, Mustafa Con Blm., A, nr. 237.
• Mecmûa, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 36143.
• Mecmûa, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 38182.
• Mecmûa, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 36.
• Süyûtî, Câmiü‛s-sağîr, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 36447.
• Süreli Yayınlar ve Salnâmeler
• Sene-i Hicriyyesine Mahsûs Sâlnâme-i Ma‛mûretü’l-azîz, [Ma‛mûretü’l-azîz] Vilâyet Mat- baası, ty. Altan Dergisi
• Beyânü’l-Hak Dergisi
• Cerîde-i Sûfiyye Mecmûası Cumhuriyet Gazetesi
• Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi
• Hazîne-i Fünûn Mecmûası
• İlmiye Salnâmesi, Matbaa-i Âmire 1334.
• Ma‛mûretü’l-azîz Gazetesi
• Milliyet Gazetesi Posta Gazetesi
• Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, İstanbul 1321.
• Satvet-i Milliye Gazetesi Turan Gazetesi Matbu Çalışmalar
• Ahmed Hilmî, “Fâzıl-ı Şehîr Abdülhamîd Hamdî Efendi Rahmetullâh”, Cerîde-i Sûfiyye, XXIV/7 (İstanbul 1330), s. 6-7.
• Akandere, Osman, “Damat Ferit Paşa’nın IV. Hükümeti Döneminde Kuvâ-yı Milliye İleri Gelen- leri Hakkında Verilen İdam Kararları”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, sy. 43 (Ankara 2009), s. 343-406.
• Akgündüz, Ahmet, “Dede Cöngî”, DİA, İstanbul 1994, IX, 76-77.
• Akyürekli, Mahmut, 1925 Diyarbakır-Elazığ Yargılamaları: Gerekçe ve Hükümleriyle Şark İstiklal Mahkemesi Kararları, I-II, İstanbul 2014.
• _____, Şark İstiklal Mahkemesi: 1925-1927, İstanbul 2013.
• Albayrak, Sadık, Son Devir Osmanlı Ulemâsı, I-V, İstanbul 1996.
• Arslan, Ahmet Turan, “Harput’ta Bir Âlim Sülâlesi: Efendigil Âilesi”, Dünü ve Bugünüyle Harput: Sempozyum Tebliğleri, Elazığ 1999, II, 77-102.
• Aslantürk, Ayşe Hümeyra, “Nesefî, Necmeddin”, DİA, İstanbul 2006, XXXII, 571-573.
• Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, I-III, İstanbul 1969.
• Ateş, Süleyman, Bir Ömür Böyle Geçti, I-II, İstanbul ty.
• Aybars, Ergün, İstiklâl Mahkemeleri, İzmir 1988.
• Aydemir, Şevket Süreyya, Tek Adam, I-III, İstanbul 1999.
• Aydoğmuş, Günerkan, Harput Kültüründe Din Âlimleri, Elazığ 1998.
• Baktır, Mustafa, “İbn Melek”, DİA, İstanbul 1999, XX, 175-176.
• Baytulluoğlu, Hamdi, “Milli Mücâdele Başlıyor”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, I/22 (İstanbul 1969), s. 41-43.
• Bedîüzzamân Saîd Nursî, Barla Lâhikası, İstanbul 2012.
• Bican, Zekeriyya, Sekizinci Şehir: İz Bırakanlar, I-II, Elazığ 2011.
• Bingöl, Abdülkuddûs, “Îsâgûcî”, DİA, İstanbul 2000, XXII, 488-489.
• Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul 1333.
• C.H.P. Yedinci Büyük Kurultayı, [Ankara 1948].
• Çelik, Recep, Milli Mücâdelede Din Adamları, I-II, İstanbul 1999.
• Çevik, Mehmet - Haykır, Yavuz, “Elazığ Basınına Göre Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Elazığ’da Cumhuriyet Bayramı Kutlamaları (1925-1932)”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy. 211 (İs- tanbul 2014), s. 195-226.
• Dârü’l-hilâfe Medreseleri Ders Cedvelleri ve Müfredât Programı, Ankara 1342.
• Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye Medresesi Ders Programlarıyla Müderrisîn Kadrosu ve Medâris Kānûnu ve Nizâmnâmesi, İstanbul 1338.
• Demirel, Yurdal, Tarık Tahiroğlu’nun Hâtıralarıyla El‛azîz’den Elazığ’a, Elazığ 2007.
• Durmuş, İsmail - Elmalı, Hüseyin, “İbnü’n-Nahvî”, DİA, Ankara 2000, XXI, 163-164.
• Durmuş, İsmail, “el-Avâmilü’l-mie”, DİA, İstanbul 1991, IV, 106-107.
• _____, “el-Emsile”, DİA, İstanbul 1995, XI, 166-167.
• el-Aclûnî, İsmâîl b. Muhammed, Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs ammâ iştehere mine’l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâs (thk. Ahmed el-Kalâş), I-II, Beyrut 2000.
• el-Ferfûr, Muhammed Sâlih, el-Muhaddisü’l-ekber ve imâmü’l-asr el-allâmetü’z-zâhid es-seyyidü’ş- şerîf Muhammed Bedrüddîn el-Hasenî, Dımaşk 1986.
• Elmalı, Hüseyin, “İbnü’n-Nahvî, el-Kasîdetü’l-münferice’si ve Tercümesi”, Dokuz Eylül Üniversite- si İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 16 (İzmir 2002), s. 37-56.
• _______, “İzhârü’l-esrâr”, DİA, Ankara 2001, XXIII, 506-507.
• el-Mâlih, Muhammed Riyâd, Âlimü’l-ümme ve zâhidü’l-asr el-allâmetü’l-muhaddisü’l-ekber Bedrüddîn el-Hasenî, Dımaşk 1977.
• Emiroğlu, Cemâleddin, İmam Efendi: Sohbetnâme, I-III, Elazığ 1983-1985.
• Erdem, Ömer Naîmî, “Atamın Mezarında”, Altan, sy. 44-47 (Elazığ, Şubat 1938), s. 53.
• _______, “Harput Şâirleri: Hacı Hayri”, Altan, sy. 24 (Elazığ, Mart 1937), s. 5-6.
• _______, “Medenî Kanunun Bâriz Vasıfları”, Altan, sy. 44-47 (Elazığ, Şubat 1939), s. 41-46.
• _______, “Tetkikler: Harput Şairleri”, Altan, sy. 39-42 (Elazığ, Eylül 1938), s. 39-40.
• Ergün, Mustafa, “Ders Programları ve Ders Kitapları Tarihi-I: Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders Kitapları”, Afyonkarahisar Üniversitesi Anadolu Dil-Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi, sy. 1 (Afyon 1996), s. 7-37.
• Fuzûlî, Dîvân, İstanbul 1268.
• Gümüş, Sadrettin, “Cürcânî, Seyyid Şerîf”, DİA, İstanbul 1993, VIII, 134-136.
• Güz, Nurettin, Tek Parti İdeolojisinin Yayın Organları Halkevleri Dergileri 1932-1950, Ankara 1995.
• Has, Şükrü Selim, “Mülteka’l-ebhur”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, 549-552.
• Hatiboğlu, İbrahim, “Mesâbîhu’s-sünne”, DİA, Ankara 2004, XXIX, 258-260.
• Haykır, Yavuz - Çevik, Mehmet, “Tek Parti Döneminde Elazığ’da Cumhuriyet Bayramı Kutlama- ları (1934-1945)”, Turkish Studies, sy. IX/7 (Ankara 2014), s. 331-377.
• _______, “Elazığ (El‛azîz) Halkevi Yayınları ve Altan Dergisi”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy. 171 (İstanbul 2007), s. 211-237.
• Hindî, Alâüddîn Alî el-Müttakį, Kenzü’l-‛ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef‛âl (thk. Bekrî Hayyânî- Saffet es-Sekkā), I-XVIII, Beyrut 1985.
• Hüseyin Vassâf, Kemâlü’l-kemâl: Bir Eski Zaman Efendisi İbnülemîn Mahmûd Kemâl (haz. İsma- il Kara-Fatih M. Şeker), İstanbul 2009.
• İbn Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk (thk. Muhibbüddîn Ebî Saîd Ömer b. Ğarâme el-Amravî), I-LXXX, Beyrut 1995-1996.
• İnal, İbnülemîn Mahmud Kemâl, Son Asır Türk Şairleri, İstanbul 1988.
• İpşirli, Mehmet, “Hüseyin Hüsnü Efendi”, DİA, İstanbul 1998, XVIII, 552-553.
• _______, “Mahreç”, DİA, Ankara 2003, XXVII, 387-388.
• İzgi, Cevat, “Halebî, Nûrüddîn”, DİA, İstanbul 1997, XV, 232-233.
• Kallek, Cengiz, “el-Hidâye”, DİA, İstanbul 1998, XVII, 471-473.
• Kandemir, M. Yaşar, “eş-Şemâilü’n-nebeviyye”, DİA, İstanbul 2010, 500-501.
• _______, “eş-Şifâ”, DİA, İstanbul 2010, XXXIX, 134-138.
• Kara, Muzaffer Ayhan, Atatürk’ün Yarbayı Talat Turhan İçin Ne Dediler, İstanbul 2004.
• Karataş, Ahmet, “Harput Ulemâsından Müderris-Müftü Mehmed Kemâleddin Efendi’nin Rekāik: Hadîs-i Erbaîn Risâlesi”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 48 (İstanbul 2015), s. 57-94.
• Kemâleddin Harputî, “Kasîde-i Ferîde Tercemesi: Mukaddime”, Beyânü’l-Hak, III/62 (21 Cemâziye’l-evvel 1328), s. 1251-1252.
• _____, “Makāme-i Sûfiyye”, Cerîde-i Sûfiyye, nr. 24/16 (6 Rebîü’l-evvel 1331), s. 3.
• _____, Kasîde-i Münferice’nin Tahmîsiyle Berâber Türkçe Şerhi, Ma‛mûretü’l-azîz 1317.
• Keskinbora, H. Kadircan, Bilimde, Siyasette Milli Mücadelede Bir Işık: Esat Işık, İstanbul 2010.
• Kılıç, Hulusi, “el-Kâfiye”, DİA, Ankara 2001, XXIII, 153-154.
• Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ [haz. Aysun Sungurhan Eyduran], Ankara 2009.
• Koca, Ferhat, “Ferâizü’s-sirâciyye”, DİA, İstanbul 1995, XII, 367-368.
• Kutay, Cemal, İstiklâl Savaşının Maneviyat Ordusu, I-II, İstanbul 1977.
• ___________, Kurtuluşun ve Cumhuriyet’in Manevî Mimarları, Ankara ty.
• Küçük, Cevdet, “İstiklâl Mahkemeleri”, DİA, Ankara 2001, XXIII, 350-355.
• _____, “Millî Mücâdele”, DİA, İstanbul 2005, XXX, 76-83.
• Küçük, Hülya, Kurtuluş Savaşı’nda Bektaşiler, İstanbul 2003.
• Kütükoğlu, Mübahat S., “Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye Medresesi ve Kuruluşu Arefesinde İstanbul Med- reseleri”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, VII/1-2 [İstanbul 1978], s. 1-212.
• ________, “Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye Medresesi”, DİA, İstanbul 1993, VIII, 507-508.
• Mazıoğlu, Hasibe, Ahmet Remzi Akyürek ve Şiirleri, Ankara 1987.
• Mısıroğlu, Kadir, Kurtuluş Savaşında Sarıklı Mücâhidler, İstanbul 1992.
• “Milli Müdâfaa Döneminde Müdâfaa-i Hukuk Teşkilatları” (yay. haz. Tarih Araştırmaları Gru- bu), Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, II/19 (İstanbul 1986), s. 9-10.
• Osman Bedreddin Erzurumî, Gülzâr-ı Sâminî, I-II, İstanbul 1993.
• _______, Gülzâr-ı Sâminî: Mektûbât (haz. Ülker Yeniacun), I-II, İstanbul 2006.
• Özbalıkçı, M. Reşit, “Muğni’l-lebîb”, DİA, İstanbul 2005, XXX, 384-386.
• Özek, Ali, “el-Keşşâf”, DİA, Ankara 2002, XXV, 329-330.
• Özel, Ahmet, “Haskefî”, DİA, İstanbul 1997, XVI, 387-388.
• _______, “İbn Âbidîn,”, DİA, İstanbul 1999, XIX, 292-293.
• Özen, Şükrü, “Tenkįhu’l-usûl”, DİA, İstanbul 2011, XL, 454-458.
• Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I-III, İstanbul 1971.
• Resmî Gazete, 7 Nisan 1948.
• Sarıkoyuncu, Ali, Milli Mücâdelede Din Adamları, I-II, Ankara 2007.
• Sertoğlu, Midhat, “Millî Mücadele’ye Yardım Ettikleri İçin Cezalandırılmak İstenenlere Dair Yayın- lanmamış Belgeler”, Hayat Tarih Mecmûası, yıl 14, sy. 2 (Şubat, İstanbul 1978), s. 47-49.
• Sunguroğlu, İshak, Harput Yollarında, I-IV, İstanbul 1958-1968.
• Sünbülzâde Vehbî, Nuhbe-i Vehbî, İstanbul 1310.
• Şeyhülislâm Yahyâ, Dîvân, İstanbul 1334.
• Tahiroğlu, A. Tarık, “El‛azîz Hatıraları (1929-1938)”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1999, Ankara 2002, s. 123-192.
• Taşkın, Ünal vd., Elazığ Eğitim Tarihi, Elazığ 2010.
• Turan, Ömer, “Milli Mücâdele Lehine Kamuoyu Oluşumunda Din Adamları”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XV/45 (Ankara 1999), s. 821-834.
• Turhan, Talat, “Said-i Nursî’den Günümüze CHP’yi Tasfiye Operasyonu”, Türk Solu, sy. 75 (İstan- bul, 7 Şubat 2005), http://www.turksolu.com.tr/75/Turhan75.htm.
• Türkgeldi, Ali, Mondros ve Mudanya Mütârekelerinin Tarihi, Ankara 1948.
• Unan, Fahri, “Mevleviyet”, DİA, Ankara 2004, XXIX, 467-468.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, Ankara 1988.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Tavâli‛u’l-envâr”, DİA, İstanbul 2011, XL, 180-181.
• Yenişehirli Avnî, Dîvân, İstanbul 1302.
• Zengin, Zeki Salih, “Kurtuluş Savaşı Döneminde Medrese Öğretim Programları ve Ders İçerik- lerinin Düzenlenmesi Çalışmaları”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, XLIV/1 (Ankara 2003), s. 187-226.
• _____, “Kurtuluş Savaşı Döneminde ve Cumhuriyet’in Başlarında Türkiye’de Medreseler ve Din Eğitimi, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, XLIII/2 (Ankara 2002), s. 277-313.
• _____, “Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun Hazırlanmasından Sonraki İlk Dönemde Uygulanışı ve Din Eğitimi”, Dinî Araştırmalar, V/13 (Ankara 2002), s. 81-106.
• Sözlü Tarih Çalışması
• Abdullah Nâzırlı (d. 1920, Elazığ’ın manevî büyüklerinden, emekli Kur’an Kursu hocası. Görüş- me tarihleri: 28.08.2015-31.08.2015-Elazığ)
• Cemâleddin Emiroğlu (d. 1940, Elazığ’ın manevî büyüklerinden, emekli vâiz. Görüşme tarihi- miz: 30.08.2015-Elazığ)
• Dr. Tayyar Altıkulaç (d. 1938, Diyânet İşleri Eski Başkanı. Görüşme tarihimiz: 22.06.2015- İstanbul)
• Feza Turhan Tosun (d. 1958, iş kadını, Talat Turhan Bey’in kızı. Görüşme tarihimiz: 06.06.2015- İstanbul)
• Meral Kurulay, (d. 1958, ilkokul müdîresi, Abdülhamid Efendi’nin torunu, Vecihe Hanım’ın kızı. Görüşme tarihi: 10.08.2015-İstanbul)
• Prof. Dr. Mutia Canan Efendigil Karatay (d. 1943, kardiyolog ve dâhiliye mütehassısı, Kemâleddin Efendi’nin torunu, Ömer Naîmî Eendi’nin kızı. Görüşme tarihleri: 05.06.2015-06.06.2015- İstanbul)
• Prof. Dr. Süleyman Ateş (d. 1933, Diyânet İşleri Eski Başkanı, Ömer Naîmî Efendi’nin talebesi. Görüşme tarihi: 27.04.2015-İstanbul)
• Talat Turhan (d. 1924, emekli albay, Kemâleddin Efendi’nin torunu, F. Râşide Hanım’ın oğlu. Gö- rüşme tarihi: 06.06.2015, 07.11.2015-İstanbul) Ekler
• I. Kemâleddin Efendi’nin memuriyetlerini ve aldığı maaşları gösteren ayrıntılı hizmet
• cetveli (DİB Arşivi).