Kemâleddin Harputî Efendi’nin Şiirleri

Yıl 2016, Cilt: 50 Sayı: 50, 71 - 135, 15.06.2016

Ahmet Karataş

https://doi.org/10.15370/maruifd.238465

Cited By: 2

Öz

Osmanlı’nın son devir âlimlerinden olan Mehmed Kemâleddin Efendi, Harput’un

asırlarca ulemâ ve müftü yetiştiren İmâmzâde/ Efendigil âilesinin dinî eserler yazan

son ferdidir. O da dedeleri gibi uzun yıllar hem müderrislik hem de müftülük yapmıştır.

Harput’ta “Müftü Kemâl Efendi” olarak anılan Mehmed Kemâleddin Efendi’nin

dinî, ahlâkî ve tasavvufî mensur eserlerinin yanında bir kısmı çeşitli yazma mecmualarda

dağınık hâlde bulunan, bir kısmı da devrin gazetelerinde neşredilen şiirleri

mevcuttur. Kemâleddin Efendi 1926’da El‘aziz müftüsüyken evinde hilâfetin kaldırılmasını,

şapka takmak başta olmak üzere inkılâpları ve “hükûmet-i milliyye”yi tenkid

eden evrâk tespit edilmesi üzerine Şark İstiklâl Mahkemesi’nde yargılanıp Samsun’a

sürgün edilince şiirlerini bir araya getirme imkânı bulamamış, bunların bir kısmı o

hengâmede zâyi olmuştur. Kemâleddin Efendi’nin tutuklanıp yargılanmasına, azil ve

sürgüne mahkûm edilmesine sebep olan “te’sîri hâvî” gazeli başta olmak üzere gün

yüzüne çıkmamış şiirleri tarafımızdan tespit edilmiş, gazetelerde neşredilenlerle birlikte

belli bir tasnifle ve gerekli yerlerde çeşitli açıklamalar ilâve edilerek bu makale

vâsıtasıyla ilim âleminin istifâdesine sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Harput, El‘aziz, Müftü Kemâleddin Harputî, şiir, Şark İstiklâl Mahkemesi

Kemaleddin Harputi’s Poems

Öz

Mehmed Kemâleddin Efendi, one of the last scholars in the Ottoman Empire,

is the last person of İmamzade/Efendigil family, which brought up muftis and

scholars. He was a writer of religious books. Like his ancestors before him, he was

mufti and mudarris. He was called “Mufti Kemal Efendi” in Harput. He has religious,

ethical and sufi prosaic books. In addition, he has written poems that have been published

in manuscript documents and in some newspapers. When he was mufti of

El’aziz in 1926, Kemaleddin Efendi was convicted in The Eastern Courts of Independence

(Şark İstiklal Court) and exiled to Samsun after papers of his containing criticism

regarding revolutionary movements which abolished the Caliphate System and

made hats an obligatory item in one’s attire were found. Because of this, he was not

able to collect his poems and some of his poems were gone to waste. I came upon his

lyric poem, which is the culprit to his exile. I also came upon some of his poems which

have never been found anywhere, and added to them poems which were published in

newspapers. In addition, I added explanations to some parts.

Anahtar Kelimeler

Harput, El‘aziz, Mufti Kemâleddin Harputî, poem, The Eastern Courts of Independence

Kaynakça

• Yazma Eserler
• ed—Dimyâtî, Muhammed b. Muhammed Ahmed el-Büdeyrî, el-Cevâhirü’l-ğavâlî fî zikri’l— esânîdi’l'avâlî (yazma nüsha), http:/lbooks.islam—db.com/book/1/74 _.; _şıy'dı _ fly?) Jara; _ tw: 4w Jaw _Ş
• Kemâleddin Harputî, Mütenevvi' Duâ ve Nüshalar Mecmüası, AÜİF Kütüphânesi, Yazmalar Blm., nr. 89.
• , Tesbîtü’l-mefhüm fî tahkiki’t—tebe'îyyetî beyne’l-‘ilmi ve’l-ma'lüm, AÜDTCF Küt—
• üphânesi, Mustafa Con Blm., nr. A/237.
• Mecmüa, AÜİF Kütüphânesi, Yazmalar Blm., nr. 25.
• Mecmüa, AÜİF Kütüphânesi, Yazmalar Blm., nr. 36.
• Mecmüa, AÜİF Kütüphânesi, Yazmalar Blm., nr. 36143.
• Mecmüa, AÜİF Kütüphânesi, Yazmalar Blm., nr. 38182.
• Mecmüa, Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, nr. K. 1211.
• Mecmüatü’l-Fetâvâ, AÜİF Kütüphânesi, Yazmalar Blm., nr. 37019.
• Süyütî, el-Câmi'u’s-sağîr, AÜİF Kütüphânesi, Yazmalar Blm., nr. 36447.
• Eski Harfli Gazeteler-Dergiler Beyânü’l-Hak Cerîde-i SŞŞyye
• Hazine-i Fünün İ 'tisâm Takvim—i Vekayi Tercüman—ı Hakîkat Diğer Matbü Eserler
• Abdullah Ammârî, Muhammed b. Übbe’l—Müzzemmîrî el-Cezâirî et—Tevâtî ve cühüduhü fi’n— nahvi, yüksek lisans tezi, 2010, Cezayir Kasdi Merbah-Ouargla Üniversitesi, Dil ve Edebiyat Fak. Arap Dili ve Edebiyatı Blm.
• Abdülberr b. Muhammed İbnü’ş—Şıhne, ez—Zehâirü’l-eşrejîyye Ş’l-elgdzi’l-Şkhiyye (thk. Mu— hammed Adnân Dervîş), Dımaşk 1994.
• Abdülvehhâb eş—Şa“rânî, et—Tabakâtü’l—kübrâ (thk. Ahmed Abdurrahim es—Sâyih—Tevfîk Ali Vehbe), I-II, Kahire 2005.
• Acer, Abdurrahman, Mesnevihân Ali Fuâd Efendi’nin Cerîde—i SŞŞyye’deki Makâleleri, yüksek lisans tezi, 2011, Marmara Üniversitesi SBE.
• Aclünî, Keşfü’l—hafâ ve müzîlü’l—libâs ammâ iştehera mine’l—ehâdisı' “alâ elsineti’n—nâs, I-İI, Bey— rut 1351.
• Ahmed b. Hanbel, el—Müsned (thk. Ahmed Muhammed Şâkir- Hamza Ahmed ez-Zeyn), l-XX, Kahire 1995.
• Ahmed Bâdî Efendi, Riyâz-ı Belde—i Edirne (haz. Niyazi Adıgüzel—Raşit Gündoğdu), I—Iİ, İstanbul 2014.
• Ahmed Ebü’s-Sâfî Ca“ferî, Muhammed b. Übbe’l—Müzzemmiri hayâtuhu ve âsâruhu, Cezâyir 2004.
• Aksoyak, İsmail Hakkı, Gelibolulu Mustafa Ali’ nin Divanları, I—İİ, Harvard University 2006.
• Akün, Ömer Faruk, “İbnülemin Mahmud Kemâl”, DİA, İstanbul 2000, XXI, 249-262.
• Ata, Ferudun, İşgal İstanbulunda Tehcir Yargılamaları, Ankara 2005.
• Ateş, Süleyman, Bir Ömür Böyle Geçti, I—Iİ, İstanbul ty.
• Ayaz, Hayrettin, Dîvân: Harputlu Abdülhamid Hazmi, İstanbul 1998.
• Aybakan Bilal, “İbnü’l—Vekîl”, DİA, İstanbul 2000, XXI, 237—238.
• Aydoğmuş, Günerkan, Harput Kültüründe Din Alimleri, Elazığ 1998.
• Buhârî, Ebü Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fi, el—Câmiu’s-sahîh (thk. Takıyyüddîn en—Nedvî), İ-XV, Beyrut 2011.
• Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellijqerı', I—III, İstanbul 1342.
• Can, Şefik, Hz. Mevlânâ’nın Rubâileri, Ankara 2001.
• Celâleddin Süyütî, Kitâbü Buğyeti’l—vuâtfî tabakâti’l—lügaviyyin ve’n—nuhât (thk. Muhammed Ebü’l-fazl İbrâhîm), I—II, Lübnan 1979.
• Çöl, Bekir, “Buluntu Cönk”, https://sivasbekircol.wordpress.com/201 1 / 05/ 15/bu1untu-conk.
• Dîvânu Ebü’l—Atâhı'yye, Beyrut 1886.
• Dîvânu’n—Nâbiğatü’z-Zübyâni (thk. Muhammed Ebü’l-fazl İbrâhîm), Kahire 1985.
• Dîvânu’n—Nâbiğatü’z-Zübyâni, Mısır 1911.
• Dîvânü Ebi Nüvâs, Kâhire 1898.
• Ebü Hakîm Abdullah b. İbrâhîm el—Habrî, Kitâbü’t-telhîsjî ilmi’l-ferâiz (thk. Nâsır b. Fenhîr el-Ferîdî), İ-II, Medine 1415.
• Ebü Yakub Yusuf b. Tahir Huveyyî, Ferâidü’l-harâid fi’l—emsâl (thk. Abdurrezzâk Huseyn), Ürdün ty.
• , Tırâzu’l-Mecâlis, Kahire 1284.
• el-Meydâni en-Nisâbüri, Ebü’l-fazl Ahmed b. Muhammed, Mecma'u’l-emsâl (thk. Mu— hammed Muhyiddin Abdülhamid), I-II, Beyrut 1972.
• Ergin, Ali Şâkir, “Hafâci”, DİA, İstanbul 1997, XV, 72-73.
• es-Safedi, Salâhaddin Halil b. Aybek, Kitâbü’l—vâfî bi’l—vefeyât, I-XXX, Beyrut 2000—2004.
• Etker, Şeref, “Ophtalmoscope Essad”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, IX/1-2 (İstanbul 2007— 2008), s. 151-164.
• et-Turtuşi, Ebü Bekr Muhammed b. Velid, Sirâcü’l-mülâk, İskenderiyye 1289.
• ez—Zehebi, Şemseddin Ebü Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Târîhu’l—İslâm ve vefeyâti’l—meşâhîri ve’l-a'lâm (thk. Beşşâr Avvâd Ma“rüf), I-XV, Beyrut 2003.
• Fatin Dâvüd, Hâtimetü’l—eş'âr (haz. Ömer Çiftçi), Ankara ty.
• Fuzüli, Dîvân, İstanbul 1268.
• Güner, Ahmet, “İbnü’l-Amid”, DİA, İstanbul 1999, XX, 485-486. AlA
• Hasan Muhammed Şeddâd, el—Kevkebü’s—sâ'î fî tercemeti ve sîreti seyyidî Ahmed er—Rifa ı, Beyrut 2013.
• Hersekli Arif Hikmet: Külliyât-ı Asâr 1: Dîvân (nşr. İbnülemin Mahmud Kemâl), İstanbul 1334.
• Hüseyin Vassâf, Gülzar—ı Aşk (haz. Mustafa Tatcı ve dgr.), İstanbul 2006.
• , Kemâlü’l—Kemâl: Bir Eski Zamân Efendisi İbnülemîn Mahmud Kemâl (haz. Fatih M.
• Şeker-İsmail Kara), İstanbul 2009.
• http://makrim.org/manuscrits.cfm?PN=282.
• http://WWW.taouat.net/main/index.php/2014—10-23-10—10-09/45—201 1-01-23—10-14- 52/321—1160.
• İbn Abdürabbih, el—Ikdü’l—ferîd (thk. Abdülmecid et-Terhini), I-IX, Lübnan 1983.
• İbn Hacer el—Askalânî, İthâfü’l—mehere, I—XIX, Medîne 1999.
• İbn Hicce el-Hamevî, Hizânetü’l—edeb ve gâyetü’l-ereb, Kahire 1291.
• İbn Mâce, Ebü Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî, es-Sünen, I-II, Riyâd 1986.
• İbn Manzür, Lisânü’l—Arab, I-XVIII, Beyrut 1999.
• İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-zeheb fi ahbâri men zeheb (thk. Abdülkadir el—Arnaut—Mahmüd el— Arnaut), I-X, Beyrut 1993.
• İmam Efendi, Osman Bedreddin Erzurumî, Gülzâr—ı Sâmini: Sohbetler, İstanbul 1993.
• _ , Gülzar—ı Sâminî: Mektübât, I—II, İstanbul 2006.
• İmam Rabbânî, ed-Dürerü’l—meknünâti’n-nejîse, İstanbul 2002.
• İnal, İbnülemîn Mahmud Kemâl, Son Asır Türk Şâirleri, I-IV, İstanbul 1988.
• İsmâil Rusühî Ankaravî, Şerhü’l—Mesnevi, I-VI, Bulak 1289.
• Karataş, Ahmet, “Harput Ulemâsından Müderris—Müftü Mehmed Kemâleddin Efendi”, Mar— mara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy 49 (İstanbul 2015), s. 29-125.
• , “Harput Ulemâsından Müderris-Müftü Mehmed Kemâleddin Efendi’nin Rekâik:
• Hadîs—i Erbaîn Risâlesi”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 48
• (İstanbul 2015), s. 57-94.
• Karayel, Gabriele, The First Six Editions of Ceride-i Safiyye (19th March, 1909-2nd May, 1909) or Sufism as a Metaphor, yüksek lisans tezi, 1990, Boğaziçi Üniversitesi SBE.
• Kaşıkçı, Atilla, Bütün Yönleriyle Ceride-i Süfiyye, yüksek lisans tezi, 1994, Dicle Üniversitesi SBE.
• Kemâledin Harputî, Kaside—i Münferice’nin Tahmisiyle Beraber Türkçe Şerhidir, Ma“müretü’l— azîz 1317.
• Keskinbora, H. Kadircan, Bilimde, Siyasette, Milli Mücadelede Bir Işık: Esat Işık, İstanbul 2010.
• , Mehmet Esat Işık Paşa: Hayatı Tıp Tarihimizdeki ve Türk Oftalmoloji Tarihindeki Yeri
• ve Katkıları, (doktora tezi, 2006), İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• Kıyak, Abdulkadir, Elazığ ve Yöresinde Ziyaret Fenomeni Üzerine Bir Din Bilimi Araştırması, (doktora tezi, 2010), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kurnaz, Cemal, “Sırrı Paşa”, DİA, İstanbul 2009, XXXVII, 127—129.
• Kurnaz, Cemal -Tatcı, Mustafa, “Hüseyin Vassâf ”, DİA, İstanbul 1999, XIX, 18-19.
• Kütükoğlu, Bekir- Akün, Ömer Faruk, “Alî Mustafa Efendi”, DİA, İstanbul 1989, II, 414—421.
• Mecdüddin Ebü Abdillâh el—İrbilî, Dîvânü İ bni’z-Zahîr el-İrbili, yy., ty.
• Mehmed Nâzım Paşa, Mühâtaba, I-II, Kostantiniyye 1316.
• Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, I—IV, İstanbul 1311.
• Memişoğlu, Fikret, “Elazığ’da Basın Hayatı”, Yeni Fırat, sy 22 (İstanbul 1964), s. 21-26.
• Mevlânâ Celâleddin Rümî, Külliyat-ı Şems (haz. Bedîuzzamân Fürüzanfer), Tahran 1342.
• Muallim Nâcî, Muallim, İstanbul 1303.
• , Yazmış Bulundum, İstanbul 1301.
• Muhammed Veysü’l—Hayderî, ed—Dürerü’l— behiyyefi’l-ensâbi’l—Hayderiyye ve’l- Üveysiyye, Ha— lep 1405.
• Müslim, Ebü’l—Hüseyn Müslim b. el—Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî, el—Câmi'us-sahîh, I-II, Riyâd 2006.
• Necmeddin Muhammed el-Gazzî, el-Kevâkibüîs—sâire bi-a 'yâni’l-mieti’l—âşire (thk. Halîl Man— sür), I—III, Beyrut 1997.
• Nizâmî, Mahzenü’l-esrâr (haz. Hasan Vâhid Destgirdî), Tahran 1343.
• Onur, M. Naci, Harputlu Dîvân Şâirleri, Elazığ [1988].
• Ömer Rızâ Kehhâle, Mu'cemü’l—müellifîn, I-IV, Beyrut 1993.
• Öngören, Reşat, “Sühreverdiyye”, DİA, İstanbul 2010, XXXVIII, 42—45.
• Özgül, M. Kayahan, Hersekli Arif Hikmet, Ankara 1987.
• Sâlih b. Mukbil el-Asîmî et—Temîmî, el— Vicâzefî istismâri’l—vakti ve’l-icâze, Riyad, ty.
• Sayı, Hasan Basri, Osmanlı Belgeleri Işığında Dr. Esat Bey’in Biyografisi ve Görme Engellilere Yönelik Eğitim Çalışmaları, yüksek lisans tezi, 2008, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bil- imler Enstitüsü.
• Sunguroğlu, İshak, Harput Yollarında, I—IV, İstanbul 1958—1968.
• Şükrî Faysal, Ebü’l-Atâhiyye eş'âruhu ve ahbâruhu, Kahire 1965.
• Taberânî, el—Mu'cemü’l-evsat (thk. Târık b. Avdullâh b. Muhammed-Abdü’l-muhsin b. İbrâhîm el-Hüseynî), I—X, Kahire 1995.
• , el—Mu'cemü’l—kebir (thk. Hamdî Abdülmecîd es—Selefî), I—XV, Beyrut 1984.
• Tansel, Fevziye Abdullah, “Muallim Nâci ile Recâizâde Ekrem Arasındaki Münâkaşalar ve Bu Münâkaşaların Sebep Olduğu Edebî Hâdiseler”, Türkiyat Mecmuası, X (İstanbul 1953), 159-200.
• Tehânevî, Zafer Ahmed Sahib, el—Bünyânü’l-müşeyyed, Karaçi 1325.
• Tirmizî, Ebü İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevre, el-Câmi'u’s-sahîh (thk. Abdullah b. Abdulkadir et-Tancî), I-III, Beyrut 2015.
• Yarar, Necmeddin Rıfat — Ünver, A. Süheyl, Müderris Doktor ve Göz Mütehassısı Esad “Işık” Paşa, İstanbul 1972.
• Yılmaz, Hasan Kâmil, “Sühreverdî”, DİA, İstanbul 2010, XXXVIII, 40-42.
• Ekler: Kemâleddin Efendi’nin şiirlerinden örnek metinler: _ Wr ;; ıığğ 5:1: “hig ı “yaw * {pf £ngij ' - rs"? rai-anin)”
• “b**p-wbığ'WW—y’ jj?
• “iyi” ”J#”. MEI; ,,,/m
• WMWMV fwd-“WI" ”fn—:“? : .' :;
• ”baküye—.? 45314,” of Şîî—
• fp“? ”Eft/1" FWlMJEW Şiî—gti?
• ".".='.' Iı. . ' - ' ı :
• Mecmüa, AÜİF Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 38182, vr. nr. yok. _.. :...—J.. SSI