Abbâsîler’in Son Dönem Vezirlerinden Ebü’l-Muzaffer Yahya b. Hübeyre (ö. 560/1165)

Yıl 2017, Cilt: 53 Sayı: 53, 45 - 72, 15.12.2017

Halil İbrahim Hançabay

https://doi.org/10.15370/maruifd.405231

Öz

Öz: Abbâsîler IV./X. asrın ortalarından itibaren yaklaşık iki asır boyunca önce Büveyhîler’in ardından da Selçuklular’ın nüfuzu altında kalmışlardır. VI./XII. asrın başlarında ise seleflerinin aksine siyâsî hadiselerin içinde aktif bir şekilde yer alan Müşterşid-Billâh ve Râşid-Billâh Selçuklu nüfuzunu ortadan kaldırmak için birtakım girişimlerde bulunmuşlar, fakat bu girişimler başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bununla birlikte Irak Selçuklu Sultanı Mes‘ûd’un vefatı Abbâsî-Selçuklu ilişkilerinde yeni bir dönemin başlangıcı olmuş ve bu süreçte Muktefî-Liemrillâh, Vezir Ebü’l-Muzaffer Yahya b. Hübeyre’nin gayretleriyle iki asır sonra Abbâsîler’in Irak’ta yeniden hâkimiyet kurmasını sağlamıştır. Bu makalede İbn Hübeyre’nin vezirlik öncesi hayatı, vezirliğe tayin edilmesi, bu süre zarfındaki siyâsî ve askerî faaliyetleri ve vefatıyla ilgili gelişmeler ele alınmaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Abbâsîler, Büyük Selçuklular, Irak Selçukluları, İbn Hübeyre

Abu’l-Muzaffar Yahyā Ibn Hubayra (d. 560/1165): One of the Viziers in the Later Abbāsīd Period

Öz

Since the mid-4th/10th. century Abbāsīds had been under the political and military domination of the Buwayhids, and the Great Seljuks respectively, for about two centuries. By the beginning of the 6th/12th century, Al-Mustarshid-Billāh and Rāshid- Billāh, unlike their predecessors, began to include the political prevalence of Iraq and attempted to remove the Seljuk infiltration of Bagdad, but these attempts utterly failed. The death of Mas‘ūd, Sultan of the Seljuks of Iraq, however, gave a rise to a new beginning in the Abbāsīd-Seljuk relations. Al-Muktafī with the efforts of his Vizier Abu’l-Muzaffar Yahyā Ibn Hubayra provided the Abbāsīds after two centuries the opportunity to re-establish their authority in Iraq. The aim of this article is to analyse the life of Vizier Abu’l-Muzaffar Yahyā Ibn Hubayra. First, the article will introduce the reader to the earlier life of Ibn Hubayra before his vizierate. This will be followed by an evaluation and analysis of his appointment to the vizierate, his political and military activities and the events related to his death. 

Anahtar Kelimeler

Abbāsīds, The Great Seljuks, The Seljuks of Irāq, Ibn Hubayra

Kaynakça

• Ali b. Zâfir, Ebü’l-Hasan Cemâlüddîn b. el-Hüseyin el-Ezdî. Ahbâru’d-düveli’l-münkatı‘a (el-Kısmu’l-hâs bi’d-Devleti’l-Abbâsiyye) (nşr. Randa Sâlih el-Kudât) (yüksek lisans tezi, 1996) Ürdün Üniversitesi. Aykaç, Mehmet. “İbn Hübeyre, Ebü’l-Muzaffer” DİA, XX, 82-83.
• Azzâm, Subhî Mahmud. el-Vizâretü’l-Abbâsiyye (447-656/1055-1258) (doktora tezi, 2000). Ürdün Üniversitesi.
• el-Bündârî, Kıvâmüddîn Ebû İbrahim el-Feth b. Ali b. Muhammed el-İsfahânî. Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi (trc. Kıvameddin Burslan). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• ----------. Sene’l-Berkı’ş-Şâmî (el-kısmü’l-evvel) (nşr. Ramazan Şeşen). Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-cedîd, 1971. Ebû Şâme, Şihâbüddîn Abdurrahman b. İsmâîl el-Makdisî. Kitâbü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn (nşr. İbrahim Şemseddîn). I-V, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• Gök, Halil İbrahim. Musul Atabeyliği: Zengiler (Musul Kolu 1146-1233). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Harekât, İbrahim. “Berîd.” DİA, V, 498-501.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemseddîn Ahmed b. Muhammed. Vefayâtü’l-‘ayân ve enbâü ebnâi’z-zamân (nşr. İhsan Abbâs). I-VIII, Beyrut: Dâru Sâdır, 1398/1978.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. I-XIV, Beyrut: Mektebetü’l-maârif, 1966.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. I-XV, Beyrut: Dâru Sâdır, ts. İbn Receb, Zeynüddîn Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Şihâbüddîn Ahmed. Kitâbü’z-Zeyl ‘alâ Tabakâti’l- Hanâbile. I-II, Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem (nşr. Muhammed Abdülkadir Atâ - Mustafa Abdülkadir Atâ). I-XVIII, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn. el-Kâmil fi’t-târîh (nşr. C. J. Tonberg). I-XIII, Beyrut: Dâru Sâdır - Dâru Beyrut, 1965. ----------. et-Târîhu’l-bâhir fi’t-devleti’l-Atabekiyye (nşr. Abdülkâdir Ahmed Tulaymât). Kahire: Dâru’lkütübi’l- hadîse, 1963.
• İbnü’t-Tıktakâ, Ebû Ca‘fer Safiyyüddin Muhammed b. Ali b. Tabatabâ. el-Fahrî fi’l-âdâbi’s-sultâniyye ve’ddüveli’l- İslâmiyye. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbnü’l-İmrânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. el-İnbâ fî târîhi’l-hulefâ (nşr. Kâsım Sâmerrâî). Kahire: Dâru’l-âfâki’l-Arabiyye, 1999.
• İmâdüddîn el-İsfahânî, Muhammed b. Muhammed. Harîdetü’l-kasr ve cerîdetü’l-asr: el-kısmü’l-Irâkî (nşr. Muhammed Behçet el-Eserî-Cemîl Saîd). I-II, Bağdat: Matbaatü mecma‘i’l-ilmî el-Irâkî, 1955-1964.
• Kayhan, Hüseyin. Irak Selçukluları (514-590/1120-1194). Konya: Çizgi kitabevi 2001.
• ----------. “Müstencid-Billâh.” DİA, XXXII, 143-5.
• Kılıç, Mustafa. “Şîrkûh el-Mansûr.” DİA, XXXIX, 203-4.
• Köymen, Mehmet Altay. İkinci İmparatorluk Devri [Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, cilt: V]. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• ----------. Alp Arslan ve Zamanı [Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, cilt: III]. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992.
• ----------. Selçuklu Devri Türk Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• ----------. “Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Oğuz İsyanı (1153).” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1947, sy. 2, s. 159-173.
• Kucur, Sadi S. “İbnü’l-Müslime, Adududdîn.” DİA, XXI, 160-1.
• Makdisi, George. “Ibn Hubayra.” EI2, 802-3.
• Mason, Herbert. Two statesmen of mediaeval Islam: vizir ibn Hubayra and caliph an-Nasir li Din Allah (553- 622 AH/1158-1225 AD). Netherlands: Mouton Publishers, 1972.
• Merçil, Erdoğan. “Şahne.” DİA, XXXIX, 292-3.
• Mukâbele, Maân. “el-Vezîr ‘Avnüddîn b. Hübeyre ve devruhû fî mesânideti’l-Hilâfeti’l-‘Abbâsîyye fî istiâdeti nüfûziha’z-zemenî (h. 544-560/m. 1149-1170).” Mecelletü Câmi‘ati Ümmî’l-Kurâ li ‘ulûmi’ş-şer‘iyye ve’llügati’l-‘ Arabiyye ve edâbihâ, 2006, sy. 37, s. 309-350.
• en-Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. I- XXIII, Beyrut: Dâru’l-kütübi’lilmiyye, 2004.
• Özaydın, Abdülkerim. “Büyük Selçuklular’da Şahnelik Müessesesi ve Şahnelerin Taht Kavgalarındaki Rolü.” Kitaplara Vakfedilen Bir Ömre Tuhfe: İsmail E. Erünsal’a Armağan (ed. Hatice Aynur - v.dğr.). I-II, İstanbul: Ülke Yayınları, 2014, I, 477-504.
• ----------. “Râşid-Billâh.” DİA, XXXIV, 465-6.
• ----------. “Sencer.” DİA, XXXVI, 507-11.
• Özgüdenli, Osman Gazi, “Selçuklu-Hilâfet Münasebetlerinde Bir Dönüm Noktası: Halife el-Müsterşid’in Katli Meselesi.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 2004, sy. 39, s. 1-35
• ----------. Selçuklular: Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157) I. Cilt. İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, 2013.
• ----------. “Müsterşid-Billâh.” DİA, XXXII, 145-7.
• er-Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman. Râhat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alameti) (trc. Ahmed Ateş). I-II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1960.
• Reşîdüddîn Fazlullah. Câmiu’t-tevârih (Selçuklu Devleti) (trc. Erkan Göksu-H.Hüseyin Güneş). İstanbul: Selenge Yayınları, 2011.
• Sadreddin el-Hüseynî. Ahbârü’d-Devleti’s-Selcûkiyye (trc. Necati Lügal). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi 1943.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemsüddîn Ebü’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu et-Türkî. Mir’âtü’z-zamân fî târîhi’l-a‘yân (h. 495-589). 8/II, Haydarâbâd: Dâiretü’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye 1370/1951.
• Sümer, Faruk. “Arslanşah b. Tuğrul.” DİA, III, 404-6.
• ----------. “Tuğrul I.” DİA, XXXXI, 341-2.
• Şeşen, Ramazan. “Dârülhilâfe.” DİA, VIII, 538-9.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Batîha.” DİA, V, 195-6.
• Useyrî, Müreyzin b. Saîd. “el-Vezîrü’l-‘âlimü’l-âdil Yahya b. Hübeyre eş-Şeybânî.” Mecelletü Câmi‘ati’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 1996, sy. 17, s. 361-432.
• Yazıcı, Tahsin. “Hemedan.” DİA, XXVII, 183-5.
• ez-Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l‘alâm (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî). Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘Arabî, 1411-1421/1991-2000.
• ----------. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’ (nşr. Şuayb el-Arnaût - v.dğr.). I-XXV, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1403/1983.
• ----------. Düvelü’l-İslâm (nşr. Hasan İsmail Merve - Mahmud el-Arnaût). I-II, Beyrut: Dâru Sâdır, 1999.