II. Abdülhamid Döneminde Dinî Yayıncılık: İslâmî Metinleri Kim Üretir?-II

Yıl 2018, Cilt: 54 Sayı: 54, 1 - 44, 15.06.2018

Filiz Dığıroğlu

https://doi.org/10.15370/maruifd.452184

Cited By: 4

Öz

Öz: Osmanlı metin dünyasında hem ilmiyenin hem de halkın ihtiyacını karşılayacak dinî metinler her dönem var olmuştur. Matbaanın yaygınlaşması ve Tanzimat reformlarının etkisi ile çeşitlenen Osmanlı metin dünyasında da dinî metinler ağırlığını korumuştur. Bu makale, II. Abdülhamid döneminde üretilen İslâmi metinlerden ziyade onların üreticilerini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Çünkü dönemin siyasi ve ilmi havası içerisinde dinî bilginin üretimini sağlayanların kimlikleri, metinlerin mahiyeti başta olmak üzere birçok şeye etki edebilir. Makale ‘II. Abdülhamid döneminde dinî metinleri kim üretir?’ sorusuna cevap aramaktadır. Bu sorunun cevabı II. Abdülhamid döneminde kurumsal bir yapıya kavuşan ve etkili bir biçimde uygulanan matbuat denetim mekanizmasının faaliyetlerine bakılarak bulunabilir. Bu bağlamda faaliyetlerini denetimin en üst kurumu olan Maarif Nezareti’ne bağlı olarak sürdüren Encümen-i Teftiş ve Muayene Heyeti kayıtları incelendi. Söz konusu dinî metin olunca Maarif ’teki heyete yardımcı olmak üzere Bab-ı Fetva’da kurulan Tetkik-i Müellefat Heyeti’nin defterleri taranarak çeşitli veri setleri oluşturuldu. Çünkü bu defterler, incelenen eserin adı, konusu, müellifi, telif türü, incelemeyi talep eden kişi/kurum ile eserin yayınlanıp yayınlanmayacağına dair görüşler gibi oldukça zengin bilgiler içermektedir. Dolayısıyla Bab-ı Fetva’daki defter kayıtları, söz konusu sorunun cevabı için en uygun zemini oluşturmaktadır. Meşihat’taki Tetkik-i Müellefat Heyeti’nin muhatapları, ruhsat alma girişiminde bulunan diğer bir deyişle dinî eser neşretmek isteyen kişi ve kurumlardır. Bu heyetin kayıtlarına göre basım izni müracaatında bulunanlar müellif, mütercim, muhaşşi gibi doğrudan metin üretimine katkıda bulunanlar ile gerek medrese ders kitapları gerekse halka yönelik ilmihal kitaplarını basmak üzere ruhsat başvurusunda bulunan yayıncılardır. Metin üretimine doğrudan katkıda bulunanlar kimliklerine göre tasnif edildiğinde bürokrat, ulema, talebe, meşayih ve tarikat mensubu gibi çeşitli sosyal gruplar ile karşılaşılmış, ulema vasfını barındıranlar bu makaleye konu edilmiştir. Ruhsat başvurusunda bulunan müracaat sahipleri incelendiğinde ortaya çıkan en çarpıcı sonuç, Osmanlı ulemasının metin üretimindeki tekelini artık kaybettiğidir. Her ne kadar tekeli yitirse de Osmanlı uleması, dinî eser telif eden ikinci büyük sosyal grup olarak varlığını devam ettirmiştir. Elinizdeki çalışma müellif ulemanın kategorik tasniflerle kimlerden teşekkül ettiği, ne tür eserler kaleme aldığı ve bu eserlere karşı devletin tutumunu ortaya koymaktadır. Bu tasnifler sayesinde müellif ulemanın çeşitliliği ile Osmanlı coğrafyasındaki dağılımı ortaya çıkarılmaktadır. Tetkik-i Müellefat Heyeti kayıtları, II. Abdülhamid döneminde matbu dinî neşriyatın seyrini, ruhsat başvurusunda bulunan eserlerin incelenme sürecini, heyet üyelerinin verdiği kararları göstermektedir. İşte bu makale bir dinî eserin yayınlanıp yayınlanmayacağına dair kararları ve özellikle ruhsat alması uygun görülmeyen eserlerin ‘sakıncalı’ bulunan taraflarını kaynakların müsaade ettiği nispette tespit etmiştir. Aslında bu tespitler devletin dinî neşriyata müdahelesinin boyutlarını ortaya koyabilecek ufuk açıcı bilgilerdir. Bu makale müellif ulemanın eserlerine ruhsat alma girişimine odaklanarak ulemanın ulemayı tedkik ettiği süreci anlamaya çalışmaktadır. Bu bağlamda Osmanlı ilmiyesinin üst düzey ulemasından müteşekkil heyetin denetim ve kontrol yetkisini nasıl kullandığı gözlenmiştir. Devletin incelemelerde bulunan heyet başkanından taşra medreselerinde tahsil-i uluma devam eden talebeye kadar herkese eşit mesafede bir tutum sergilediği müşahede edilmiştir. Aynı şekilde denetim mekanizmalarının faili olan ulemanın, müellif/denetlenen ya da heyet üyesi/denetleyici sıfatlarını haiz olarak mekanizma ile farklı düzeylerde ilişkiler kurduğunda da sistemin adilane suretle işletildiği görülmüştür. Bunların yanı sıra söz konusu dönemde taltif edilen müellif ulema ile dinî metin türleri ve telif meselesine dair bazı ayrıntılar da ele alınmıştır 

Anahtar Kelimeler

II. Abdülhamid, Meşihat, ulema, Çerkeşşeyhizade Mehmet Tevfik Efendi

Religious Publishing in Abdulhamid II Era: Who Produces the Islamic texts? –II

Öz

Abstract: Among Ottoman texts, there have always been religious texts that responded to the needs of both the scholars and the common people. These religious texts were upheld to be the focusing point, even after the Ottoman texts increased in variety due to the printing press becoming widespread and the influence of the Tanzimat reforms. Thus, this paper mainly aims to identify the producers of religious texts rather than to study the texts in the era of Abdulhamid II. This is because, under the political and scientific atmosphere of the era, identities of those who produced the religious knowledge had an effect on a variety of things, among them especially the character of the texts. This paper’s main pursuit is to search for the answer to the question as to who were responsible for producing the religious texts in the era of Abdulhamid II. The answer can be found by looking into the activities of the printing press control mechanism that was obtained at an institutionalized structural level and was effectively applied in that era. In this context, the records of Encümen-i Teftiş ve Muayene Heyeti (the Office of Sheikh al-Islam), that was working dependently with the Ministry of Education, the supreme authority of printing press control mechanism, have been examin

Anahtar Kelimeler

Abdulhamid II, the Office of Sheikh al-Islam, Scholar, Control of Printing Press, Tcherkesh-sheikhi-zadeh Mehmed Tewfik Efendi

Kaynakça

• Akgündüz, Murat. “Osmanlı Padişahlarının Özel İmamları: İmâm-ı Sultânîler.” İstem, 2006, IV, sy. 7, s. 65- 74.
• Alak, Musa. “Süleyman Sırrı.” DİA, EK-II, 544-5.
• Albayrak, Sadık. Son Devir Osmanlı Uleması. I-V, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 1996.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri (haz. Ali Fikri Yavuz – İsmail Özen). İstanbul: Meral Yayınevi, I-III, ts.
• Demirel, Fatmagül. “Osmanlı Devleti’nde Telif Hakları Sorunu.” Bilgi ve Bellek, Kış 2006, sy. 5, s. 93-104.
• Dığıroğlu, Filiz. “II. Abdülhamid Dönemi Matbuat Politikaları: Mushaf Basımı ve Dini Neşriyat.” II. Abdülhamid Han ve Dönemi (ed. Fahrettin Gün – Halil İbrahim Erbay), Ankara: TBMM Basımevi, 2017, s. 634-637.
• ----------. “II. Abdülhamid Döneminde Dinî Yayıncılık: İslami Metinleri Kim Üretir? – I.” History Studies, Mart 2017, IX, sy.1, s. 85-110.
• ----------. “Osmanlı Matbuat Tarihinin Kaynağı Olarak Meşihat Arşivi.” II. Uluslararası Osmanlı Coğrafyası Arşiv Kongresi (20-24 Kasım 2017), (basılmamış tebliğ).
• ----------. Dersaadet’te Bir Acem Kitapçı: Kitap-füruş Hacı Hüseyin Ağa. İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2014. Dilbaz, Mahmut. II. Abdülhamid Döneminde Mektep Sisteminde İslâm Anlayışı (doktora tezi, 2017). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Fortna, Benjamin. Geç Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemlerinde Okumayı Öğrenmek (trc. Mehmet Beşikçi). İstanbul: Koç Üniversitesi, 2013.
• Güldöşüren, Arzu, “Vildan Fâik Efendi”, DİA, XLIII, 108-9.
• Hilafet Risâleleri (haz. İsmail Kara). I, İstanbul: Klasik Yayınları, 2002.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Mısır’da Türkler ve Kültürel Mirasları. İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2006.