Günümüz Rusya’sında Yüksek İslâm Öğretimine Bakış

Yıl 2020, Cilt: 59 Sayı: 59, 131 - 157, 24.12.2020

Alim Emin Yusufoğlu

https://doi.org/10.15370/maruifd.846124

Cited By: 1

Öz

Rusya topraklarında İslâm bin yıllık tarihî geçmişe sahiptir. 7. yüzyılda Araplar Dağıstan bölgesini fethettikten sonra İslâm Rusya’da yayılmaya başlamıştır. Kuzey Kafkasya’nın ardından İslâm’ın yayıldığı yer Volga (İdil) ve Ural bölgesi olmuştur. 922’de Volga Bulgar hükümdarı Almış, İslâm’ı devletin resmî dinî olarak kabul etmiştir. Daha sonra, 14. yüzyılın başında Özbek Han’ın Müslümanlığı kabul etmesinin ardından, İslâm Altınordu devletinin resmî dinî olmuştur. Nitekim Rusya topraklarında İslâm, özellikle Orta Asya ile kurulan ticari ve ekonomik ilişkilerden dolayı barışçıl bir biçimde yayılmıştır.
16. yüzyılın ikinci yarısı Müslüman halkları için bir dönüm noktası olmuştur. Korkunç İvan döneminde Kazan, Nogay, Astrahan ve diğer Müslüman hanlıklar işgal edilmiştir. Müslüman bölgelerin işgali sırasında İslâm’a karşı açık bir mücadele yürütülmüştür. Bölgelerin ele geçirilmesi, Müslümanların zorunlu olarak vaftiz edilmesine, camilerin, medreselerin ve eğitim merkezlerinin yıkılmasına neden olmuştur. Böylece Müslüman halkları devletlerini kaybetmiş ve Rusya sadece çokuluslu değil, çok dinli bir devlet hâline gelmiştir. 18. yüzyıla gelindiğinde, özellikle II. Katerina döneminde Müslüman toplumunun dinî yaşamında ve din eğitimi faaliyetlerinde olumlu gelişmeler meydana gelmiştir. 1788’de Müslümanların Dinî İdaresi’nin kurulması Rusya’daki Müslüman toplumunun resmî olarak tanınmasına ve İslâm-devlet ilişkilerinde yeni bir sayfanın açılmasını sağlamıştır. O dönemden itibaren Rusya’da İslâm eğitimi daha düzenli bir şekilde mektep ve medreselerde verilmeye başlamıştır.
Bu durum 1917’de Sovyet iktidarın gelmesiyle sona ermiştir. Sovyet iktidarın militan ateizm yılları Müslümanların dinî hayatı ve din eğitimi üzerinde yıkıcı bir etki yaratmıştır. Ekim Devriminden sonra on iki binden fazla cami yıkılmış, camiye bağlı bütün Müslüman eğitim kurumları kapatılmış ve yaklaşık otuz bin din adamı sürgün edilmiştir. Cami ve medreselerin kapatılması, din adamlarının dağıtılması İslâm eğitim sisteminin çökmesine neden olmuştur. SSCB’de Perestroyka politikası sonucunda eski basmakalıpların parçalanmasıyla din-devlet ilişkileri alanında önemli gelişmeler olmuştur. Sovyetlerin çöküşüyle de Rusya Müslümanlarına yeni fırsatlar doğmuştur.
Günümüzde İslâm dinî, Hıristiyanlıktan sonra Rusya Federasyonu’ndaki en büyük ikinci dindir. Müslümanlar Rusya nüfusunun %13’ünü teşkil etmektedir. Bu da yaklaşık yirmi milyon kişiye tekabül etmektedir. Rusya tarihinde her zaman önemli bir rol oynayan İslâm dinî günümüzde önemini korumaktadır. 1980’li yılların ikinci yarısında başlayan demokratikleşme ve 1990’da vicdan ve din özgürlüğüyle ilgili çıkarılan yeni bir yasa, tüm dinlerde olduğu gibi İslâm’ın da önünün açılmasını mümkün kılmıştır. 1988’de SSCB’nin tamamında 402 cami varken, bugün Rusya’da dört binden fazla cami faaliyet göstermektedir. Günümüzde Rusya Müslümanlarının birbirinden bağımsız üç dinî idari teşkilatı bulunmaktadır. Bunların bünyesinde beş bine yakın dinî kurum ve kuruluş faaliyet göstermektedir.
Rusya’da İslâm dinînin canlanmasının diğer önemli yönü de din eğitimi sisteminin geliştirilmesi ve farklı düzeydeki din eğitimi kurumlarının açılması olmuştur. Günümüzde Rusya’da resmî olarak yüzden fazla orta ve yüksek düzeyde din eğitimi veren kurum faaliyet göstermektedir. Örneğin Rus İslâm Enstitüsü adıyla Rusya’da ilk yüksek İslâm öğretimi uygulamaya başlayan kurum 1998’den beri Kazan’da, Moskova İslâm Enstitüsü 1999’dan beri Moskova’da faaliyet göstermektedir. Bugün Tataristan’ın başkenti Kazan İslâm eğitiminin merkezlerinden biridir. Müslümanların din eğitiminin bir diğer merkezi, bir düzineden fazla İslâm Üniversitenin ve Enstitünün ve yaklaşık 80 medresenin faaliyet gösterdiği Dağıstan’dır.

Anahtar Kelimeler

Rusya, İslâm, yüksek öğretim, Müslümanlar, din

A View of Higher Islamic Education in Today’s Russia

Öz

Islam in Russia has a thousand-year history. After the Arabs conquered the region of Dagestan in the 7th century, Islam started to spread in Russia. After the North Caucasus, the place where Islam spread was the Volga (Idil) and the Ural region. In 922, the Volga Bulgarian ruler Almysh adopted Islam as the official religion of the state. In later years, after the conversion of Uzbek Khan to Islam at the beginning of the 14th century, Islam became the official religion of the state of the Altınordu (The Golden Horde). However, in general, Islam spread peacefully through the Russian territories, especially due to the commercial and economic relations established with Central Asia.
The second half of the 16th century was a turning point for Muslim peoples. During the reign of Ivan, the Terrible, Kazan, Nogai, Astrakhan, and other Muslim khanates were conquered and occupied. During the occupation of the Muslim regions, an open struggle against Islam took place. The conquest of the region resulted in the obligatory baptism of many Muslims, the demolition of mosques, madrasahs, and education centers. In this way, the Muslim people lost their state and Russia became not only a multinational but a multi-religious state. However, during the 18th century, particularly in the period of Catherina II, positive developments occurred in the religious life and religious educational activities of the Muslim community. The establishment of the Religious Administration of Muslims in 1788 led to the official recognition of the Muslim community in Russia and the opening of a new page in Islam/state relations. Since then Islamic education has been given in schools and madrasahs in Russia more regularly than ever before.
This situation came to an end with the arrival of the Soviet power in 1917. The years of militant atheism of the Soviet power had a devastating effect on the religious life and religious education of the Muslims. After the October Revolution, more than twelve thousand mosques were destroyed, all Muslim educational institutions affiliated with the mosque were closed, and about thirty thousand religious leaders were exiled. The closure of mosques and madrasas and the dispersal of the clergy caused the collapse of the Islamic education system. As a result of the perestroika policy in the USSR, with the fragmentation of old stereotypes, important developments in the field of religion-state relations occurred. Finally, with the collapse of the Soviet Union, new opportunities arose for the Russian Muslims.
Today, the religion of Islam is the second largest religion in the Russian Federation after Christianity. Muslims make up 13% of the Russian population. This corresponds to about twenty million people. The Islamic religion has always played an important role in Russian history and continues to do so today. Democratization, which began in the second half of the 80s, and a new law adopted for the freedom of conscience and religion in 1990 made it possible to pave the way for Islam along with all other religions. There were 402 mosques in the entire USSR in 1988 while today more than four thousand mosques are in operation in Russia. Today, the Muslims in Russia have three independent religious administrative organizations. Approximately five thousand religious institutions and organizations are operatively affiliated with those institutions.

Anahtar Kelimeler

Russia, Islam, higher education, Muslims, religion

Kaynakça

• Abdülvahaboğlu, Narıman. “İsmail Bey Gaspıralı ve Rusya’da Medrese Sisteminin Islahı.” İslâmla Yenilenme ve Birlik (1- İsmail Bey Gaspıralı Kongresi), 2013, s. 99-104.
• Ahmadullin, Vaçeslav. “Osobennosti Sovetskoy Sistemı Dvuhurovnevoy Podgotovki İslâmskih Kadrov: Opıt i Uroki.” İslâm v Sovremennom Mire, 2015, 11, sy. 2, s. 153-64.
• Alp, Alper. “Mir İslâma Dergisine Göre 20. Asır Başında İdil-Ural Bölgesinde Mektep ve Medrese Meselesi.” Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2009, sy. 26, s. 327-45.
• Aynutdinova, Karina. “Problematika Razvitiya Musulmanskogo Obrazovaniya v Rossii i v Srendey Azii.” Minbar, 2009, 2, sy. 4, s. 5-14.
• Beyler, Fegani. “Rusya’da Medreseler ve İslâmi Eğitim-Öğretim Alanındaki Faaliyetleri.” Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016, IV, sy. 7, s. 88-103.
• Bulgar İslâm Akademisi. “Bolgarskaya İslâmskaya Akademiya.” http://www.bolgar.academy (erişim tarihi: 28.06.2020).
• Dağıstan Beşerî Bilimler Enstitüsü. “Dagestanskiy Gumanitarnıy İnstitut.” http://www.daggum.ru (erişim tarihi: 28.06.2020).
• Dmitrieva, E.L. “İslâmskoye Obrazovaniye v Rossiyi: İstoriya i Sovremennost.” Rossiya i Musulmanskiy Mir, 2016, s. 12-17.
• Dualı, Şir Muhammed. “Rusya Federasyonu’nda Din Eğitimi Meselesi.” Avrasya İncelemeleri Dergisi, 2013, II, sy. 1, s. 219-45.
• Erkan, Ümmet. “Rusya’da Modernleşme Hareketleri, Rusya Müslümanları ve İsmail Gaspıralı.” Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 2019, 12, sy. 27, s. 758-76.
• Federalnıy Zakon Ob Obrazovanii v Rossiyskoy Federatsii. “Eğitim hakkında Federal Kanun.” Rossiyskaya Federatsiya, 1992, s. 2-193.
• Federalnıy Zakon O Svobode Sovesti i O Religioznıh Obyedeneniyah. “Vicdan ve Din Özgürlüğü Üzerine Federal Kanun.” Rossiyskaya Federatsiya, 1997, s. 2-26.
• Gaynutdin, Ravil. “İstoriya i Perspektivı Religioznogo Obrazovaniya v Rossiyi, Razvitiye İslâmskogo Teologiçeskogo i Religioznogo Obrazovaniya v Rossiyi i Zarubezom.” Mejdunarodnaya Nauçno-Praktiçeskaya Konferentsiya, https://muslim.ru/articles/296/13034/ (erişim tarihi: 25.06. 2020).
• Habibullina, Z.R. “Stanovleniye İslâmskogo Obrazovaniya v Postsovetskom Başkortostane: Osnovnıye Etapı, Kontseptsiyi,Rezultatı.” İslâm v Sovremennom Mire, 2018, 14, sy. 3, s. 217-32.
• Hasanova, Hoşkadem. “Çarlık Rusyası İlmi Cemiyetleri ve Eğitim Kurumlarının Osmanlı Tarihi Araştırmaları.” XIII. Türk Tarih Kongresi, 1999, II-III, s. 903-6.
• İbragimov, Ruslan. “İslâm v Tatarstane v 1940-1980 gg.” Minbar, 2012, 1, sy. 8, s. 36-7.
• İnguş İslâm Üniversitesi. “İnguşskiy İslâmskiy Üniversitet.” http://ingislamuniver.ru/ (erişim tarihi: 28.06.2020).
• İslâm Eğitim Konseyi. “Sovet po İslâmskomu Obrazovaniyu.” http://islamobr.ru/ (erişim tarihi: 27.06.2020).
• Kalsın, Berrin. “İsmail Gaspıralı ve Tercüman Gazetesi.” Uluslararası Hakemli İletişim ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 2014, 2, sy. 2, s. 95-115.
• Kanlıdere, Ahmet. “Eğitim Merkezli Etkileşim: Osmanlı ve Rusya Türkleri.” Türkiye Araşltırmaları Literatür Dergisi, 2008, 6, sy. 12, s. 287-320.
• ----------. “Osmanlılar ve Rusya Müslümanları Arasındaki Eğitim İlişkileri (1890-1928).” Volga-Ural Bölgesinde İslâm Medeniyeti Beşinci Uluslararası Sempozyumu, 2012, s. 97-109.
• Karaçay-Çerkes İslâm Enstitüsü. “Karaçayevo-Çerkesskiy İslâmskiy İnstitut.” http://www.institutabuhanifa.narod.ru (erişim tarihi: 29.06.2020).
• Kaşaf, Ş.R. “Modernizatsiya İslâmskogo Obrazovaniya kak Faktor Religioznoy i Natsionalnoy Bezopasnosti Rossiyi.” İslâm v Sovremennom Mire, 2015, 11, sy. 4, s. 47-62.
• ----------. “Konstruktivnıy dialog v Mahaçkale o Problemah i Perspektivah Razvitiya Teologiçeskogo Obrazovaniya v Rossiyi.” Minbar, 2018, 11, sy. 4, s. 907-31.
• Kıllıoğlu, Mehmet Erkan. “Çarlık Rusyasında Ceditcilik/Yeni Usul Hareketi.” Journal of Awareness, 2019, 4, sy. 1, s. 65-90.
• Konstitutsiya Rossiiskoy Federatsii. Rusya Federasyonu Anayasası. Moskova: Yuridiçeskaya Literatura Yayınevi, 2009.
• Kozyrev, Theodor. “Rusya Okullarında Din Eğitiminin Çağdaş Durumu ve Onun Mezheplerarası Modelinin Perspektifleri” (trc. Yıldız Kızılabdullah). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2005, XLVI, sy. 1, s. 215-221.
• Moskova İslâm Enstitüsü. “Moskovskiy İslâmskiy İnstitut.” http://www.miu.su (erişim tarihi: 27.06.2020).
• Muhametşin, Rafik. “Musulmanskoye Obrazovaniye u Tatar v Dorevolyutsionnoy Rossiyi: Sostoyaniye, Problemı i Perspektivı.” Minbar, 2009, 2, sy. 4, s. 79-93.
• ----------. “İslâmskiy Faktor v Mejkonfessionalnom Dialoge v Rossiyi, İstoriya i Sovremennost.” Minbar, 2010, 2, sy. 6, s. 57-63.
• ----------. “Strategiçeskiye Napravleniya Razvitiya Musulmanskogo Obrazovaniya v Rossiyi.” İslâm v Sovremennom Mire, 2015, 11, sy. 4, s. 35-46.
• Murtazin, Murat. “İstoriya İslâmskogo Obrazovaniya v Rossiyi, Etnokulturnoye Raznoobraziye Rossiyi kak Faktor Formirovaniya Obşegrajdanskoy İdentiçnosti.” http://islam.ru/content/history/44741 (erişim tarihi: 26.06.2020).
• Musalı, Vüsale. “19. Yüzyılda Rusya’da Osmanlıca Eğitimi ve Yürütülen Araştırmalar: Nedenler, Sebepler, Sonuçlar.” Bütün Yönleriyle Osmanlıca ve Mirası Uluslararası Sempozyumu Bildiri Kitabı, 2016, s. 413-22.
• Obrazovatelnaya Programma Vısşego Obrazovaniya po Napravleniyu. “İslâmskaya Teologiya.” Rossiyskiy İslâmskiy İnstitut, Rus İslâm Enstitüsü İslâmi İlimler Eğitim Programı, 2014, s. 1-31.
• Obrazovatelnaya Programma Vısşego Obrazovaniya po Napravleniyu. “Podgotovka Slujiteley i Religioznogo Personala İslâmskogo Veroispovedaniya.” İnguşskiy İslâmskiy Universitet imeni Hamathana Hacı Barziyeva, İnguş İslâm Üniversitesi İslâmi İlimler Eğitim Programı, 2015, s. 1-2.
• Obrazovatelnaya Programma Vısşego Obrazovaniya po Napravleniyu. “Podgotovka Slujiteley i Religioznogo Personala İslâmskogo Veroispovedaniya.” Rossiyskiy İslâmskiy Universitet (Ufa), Ufa Rus İslâm Üniversitesi İslâmi İlimler Eğitim Programı, 2017, s. 1-6.
• Obrazovatelnaya Programma Vısşego Obrazovaniya po Napravleniyu. “Praktiçeskaya Teologiya Konfessii.” Moskovskiy İslâmskiy İnstitut, Moskova İslâm Enstitüsü İlahiyat Eğitim Programı, 2019, s. 1-34.
• Obrazovatelnıy Standart Vısşego Religioznogo Obrazovaniya po Napravleniyu. “Podgotovka Slujiteley i Religioznogo Personala Stepen Bakalavr İslâmskih Nauk.” İslâm Eğitim Konseyi Lisans düzeyinde İslâmi İlimler standardı, 2017, s. 3-41.
• Obrazovatelnıy Standart Vısşego Religioznogo Obrazovaniya po Napravleniyu. “Podgotovka Slujiteley i Religioznogo Personala Stepen Magistr İslâmskih Nauk.” İslâm Eğitim Konseyi Master düzeyinde İslâmi İlimler standardı, 2017, s. 3-35.
• Obrazovatelnıy Standart Vısşego Religioznogo Obrazovaniya po Napravleniyu. “Podgotovka Slujiteley i Religioznogo Personala Religioznıh Organizatsıy.” Bolgarskaya İslâmskaya Akademiya Stepen Magistra İslâmskih Nauk, Bulgar İslâm Akademisi Master düzeyinde Eğitim Programı, 2017, s. 1-26.
• Rus İslâm Enstitüsü. “Rossiyskiy İslâmskiy İnstitut.” http://www.kazanriu.ru (erişim tarihi: 29.06.2020).
• Rus İslâm Üniversitesi. “Rossiyskiy İslâmskiy Üniversitet.” http://www.riu-ufa.ru/ (erişim tarihi: 29.06.2020).
• Sağlam, Serdar. “İsmail Gaspıralı’da Millet ve Milliyetçilik.” 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 2019, 8, sy. 24, s. 437-57.
• Ustav Çastnogo Uçerejdeniya Vısşego Obrazovaniya. “Rossiyskiy İslâmskiy İnstitut.” Rus İslâm Enstitüsünün Tüzüğü, 2014, s. 2-10.
• Ustav Çastnogo Uçerejdeniya Obrazovatelnoy Organizatsii. “Moskovskiy İslâmskiy İnstitut.” Moskova İslâm Enstitüsünün Tüzüğü, 2015, s. 2-22.
• Voytenko, V.P. “Oteçestvennaya Sistema İslâmskogo Religioznogo Obrazovaniya v Rossiyi: teoriya, istoriya i sovremennıye realii.” http://rusrand.ru/analytics/ (erişim tarihi: 26.06.2020).
• Yalvar, Cihan. “Türk Dünyasının Sönmeyen Ateşi: İsmail Bey Gaspıralı.”, Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi, 2017, 1, sy. 2, s. 87-116.
• Yusufoğlu, Alim Emin. Kırgızistan’da Din Eğitimi. Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları, 2019.
• Zagidullin, İ.K., “Sistema İslâmskogo Professionalnogo Obrazovaniya v Rossii: problemı i perspektivı.”, İnnovatsii v Sisteme İslâmskogo Religioznogo Obrazovaniya v Rossii, Vserossiyskaya Nauçno-Praktiçeskaya Konferentsiya, 2007, s. 4-9.