Bâkıllânî’nin Usul Düşüncesinde Mükellef

Yıl 2021, Cilt: 60 Sayı: 60, 1 - 28, 21.06.2021

Hacer Yetkin

https://doi.org/10.15370/maruifd.953525

Cited By: 2

Öz

Mükellefiyetin mahiyeti ve mükellefin taşıması gereken niteliklerin incelendiği ehliyet konusu, usul literatüründe ilk kez Debûsî’nin usul eserinde müstakil ve kapsamlı bir teori olarak ele alınmıştır. Bununla birlikte Debûsî’nin ehliyet bahislerinde yer verdiği konulara aslında ondan önce Mâlikî-Eş‘arî âlim Bâkıllânî tarafından farklı bir bağlamda bir usul eserinde yer verilmiştir. Bâkıllânî, günümüze ulaştığı bilinen tek usul eseri et-Takrîb ve’l-İrşâd’da, konuyu çok detaylı olmaksızın ve kelamî tazammunlarına çok fazla yer vermeksizin, bilhassa teklif kavramını merkeze alarak inceler. Bâkıllânî’nin burada ele aldığı konular, teklifin kaynağı bağlamında hüsün-kubuh meselesi, teklifin konusu olarak hüküm türleri ve teklifin muhatabı olarak mükellef ile mükellefiyeti düşüren özürlerdir. Bâkıllânî mükellefiyeti düşüren özürlerden özellikle sarhoşluk ve ikrah üzerinde durur ve birincisinin teklifi kaldırdığını, ikincisinin ise kaldırmadığını savunur. Bakıllani’nin çizdiği bu çerçeve, sonraki mütekellimîn usul eserlerinde yer alan hüküm teorisinin de dayanağı olarak görülebilir. Bu makalede, Bâkıllânî’nin Takrîb’deki teklif ve mükellefe dair açıklamaları incelenecek ve hem fukahâ eserlerindeki ehliyet teorisi ile hem de mütekellimin eserlerindeki hüküm teorisi ile ilişkisi değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Bâkıllânî, Debûsî, ehliyet, mükellef, teklif, sarhoşluk, ikrah

Mukallaf (Responsible Person) in al-Bâqıllânî’s Usûl Perspective

Öz

In the literature of Islamic law, the nature of legal responsibility and the qualities of a legally liable person are treated in the chapters of “legal capacity”. Dabûsî is the first jurisprudent to treat those chapters as a whole and independent theory in his usul work. However, before Dabûsî, the content of his chapters were mentioned by Bâqillânî, a Mâlikî-Ash‘arî scholar in a quite different context. In his usul book, al-Taqrib wa’l-Irshad al-Saghir-which is his only usul work that is known to survive-, Baqillani examines the legal responsibility by giving the concept of “taklif” (make someone responsible) a central role, while refraining from both focusing on its legal details and associating it with theological implications. The problems he discusses are the theory of husn-qubh (in terms of the source of taklif), the types of hukm (in terms of the subject of taklif) , the legally liable human-being and the defects that restrict the legal capacity (in terms of the addressee of taklif). Among the capacity defects, he focuses on intoxication and duress. He argues that the first abandons the legal capacity while the second does not affect it. Bâqillânî’s sheme seems to be the source of the theory of hukm in later theologian-usulîs’ works. In this paper, Bâqillânî’s narrative of legal capacity in al-Taqrîb is analyzed and the relation of his theory with both ahliyyah of jurist-usulis and hukm theory of the theologian-usulis is evaluated.

Anahtar Kelimeler

al-Bāqillānī, al-Dabūsī, legal capacity, legal responsibility, ahliyya, taklīf, intoxication, duress

Kaynakça

• el-Âmidî, Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm (nşr. Abdürrezzak Afîfî). I-IV, Riyad: Dâru’s-Sumay‘î li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2003.
• el-Bâkıllânî, Kadı Ebû Bekir b. et-Tayyib. el-İnsâf fî mâ yecibü i‘tikâduh ve lâ yecûzü’l-cehlü bih (nşr. Muhammed Zâhid el-Kevserî). Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2000.
• ----------. et-Takrîb ve’l-irşâd es-sağîr (nşr. Abdülhamid b. Ali Ebû Züneyd). I-III, [Beyrut]: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• ----------. Kitâbü’t-Temhîd (nşr. Richard Joseph McCarthy). Beyrut: el-Mektebetü’ş-Şarkiyye, 1957.
• el-Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ali b. et-Tayyib. el-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh (nşr. Halil el-Meys). I-II, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr an Usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî (Usûlü’l-Pezdevî ile birlikte) (nşr. Nâci es-Süveyd). I-IV, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2012.
• Bardakoğlu, Ali. “İkrah.” TDV İslam Ansiklopedisi, XXII, 30-7.
• Bedir, Murteza. “Takvîmü’l-edille.” TDV İslam Ansiklopedisi, XXXIV, 493-4.
• el-Beyzâvî, Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer. Minhâcü’l-vusûl fî ma‘rifeti’l-usûl (nşr. Şaban Muhammed İsmail). Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2008.
• el-Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl (nşr. Muhammed Muhammed Tamir). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• el-Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh (nşr. Salâh b. Muhammed). I-II, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• ----------. Kitâbü’t-Telhîs fî usûli’l-fıkh (nşr. Abdullah Cevlem en-Nîbâlî − Şübbeyr Ahmed el-Ömerî). Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1996.
• Demir, Osman. “Tevlîd.” TDV İslam Ansiklopedisi, XLI, 38-9.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl (nşr. Muhammed Süleyman el-Eşkar). I-II, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997; İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi (trc. Yunus Apaydın). I-II, Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.
• Gölcük, Şerâfeddin. “Bâkıllânî.” TDV İslam Ansiklopedisi, IV, 531-5.
• ed-Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer b. İsa. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh (nşr. Halil Muhyiddin el-Meys). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Dönmez, İbrahim Kafi. “Şahıs.” TDV İslam Ansiklopedisi, XXXVIII, 270-3.
• ----------. “Sarhoşluk.” TDV İslam Ansiklopedisi, XXXVI, 141-5.
• Ebû Davud, Süleyman b. el-Eş‘as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. I-IV, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• el-Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn (nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd). I-II, Beyrut: el-Mektebetül-Asriyye, 1990.
• Hacak, Hasan. “Fıkıh Usûlü Okumaları 14. Seminer”, Klasik Düşünce Okulu, https://www.youtube.com/watch?v=qeWkJuWkcLk&list=PLADMQ9VgSO5mfdH7d3NFXr3-Rwlix2Bb2&index=21 (erişim tarihi: 27.04.2021).
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasan el-İsfahânî. Kitâbü’l-Hudûd fi’l-usûl (nşr. Muhammed es-Süleyman). Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1999.
• Kadı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Kadılkudât Ahmed b. el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl (nşr. Muhammed Ali en-Neccâr − Abdülhalîm en-Neccar). I-XVII, yy., ts.
• ----------. Şerhu’l-usûli’l-hamse (nşr. Abdülkerîm Osman). Kahire: Mektebetü Vehbe, 1996.
• ----------. el-Muhît bi’t-teklîf (nşr. El-Eb Jean Yusuf Houben el-Yesui). I-II, Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye, 1965.
• Kaya, Eyyüb Said − Hasan Hacak. “Zimmet.” TDV İslam Ansiklopedisi, XLIV, 424-8.
• Kesgin, Hafsa. “Bâkıllânî ve et-Takrîb ve’l-İrşâd İsimli Usûl Eseri.” Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2020, XX, sy. 1, s. 351-374.
• ----------. “Mâlikî Fıkıh Usûlünün Tarihsel Süreci.” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2020, sy. 48, s. 505-535.
• Koçak, Muhsin. “Ehliyete Tesiri Açısından Sarhoşluk.” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1991, sy. 5, s. 91-119.
• Köksal, A. Cüneyd. “Hanefî Fıkıh Düşüncesinde Vücub-Eda Ehliyeti Ayrımı ve Bu Ayrımla İlişkili İki Mesele.” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, sy. 25, s. 105-122.
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd (Açıklamalı Tercüme) (trc. Bekir Topaloğlu). İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz b. Ali. Mir’âtü’l-usûl fî şerhi Mirkâti’l-vusûl. İstanbul: Fazilet Neşriyat, ts.
• en-Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfizüddîn Abdullah b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr. I-II, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Sadruşşerîa, Ubeydullah b. Mes‘ûd el-Mahbûbî el-Buhârî. et-Tavdîh li-metni’t-Tenkîh fî usûli’l-fıkh (nşr. Necîb el-Mâcidî − Hüseyin el-Mâcid). I-II, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• es-Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansur b. Muhammed b. Abdülcebbâr. Kavâtı‘u’l-edille fi’l-usûl (nşr. Naci es-Süveyd). I-II, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2011.
• es-Semerkandî, Alâüddîn Ebû Bekir b. Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl (nşr. Abdülmelik Abdurrahman es-Sa‘dî). I-II, yy.: Matbaatü’l-Hulûd, ts.
• es-Serahsî, Şemsüleimme Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. el-Usûl (nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî). I-II, Haydarâbâd: Lecnetü İhyâi’l-Me‘ârîfi’n-Nu‘mâniyye, ts.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Teklif”. TDV İslam Ansiklopedisi, XL, 385-7.
• er-Râzî, Ebû Abdullah Fahruddîn Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh (nşr. Taha Câbir Feyyâz el-Alvânî). I-VI, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Özen, Şükrü. “Ehl-i Sünnet Usûl- Fıkhının Gelişiminde Kelâmî Tartışmaların Rolü.” Tarihte ve Günümüzde Ehl-i Sünnet (ed. Mahmut Kaya v.dğr.). İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006, s. 223-241.
• Yetkin, Hacer. Debûsî ve Usûl Anlayışı. İstanbul: İFAV, 2017.
• Yıldız, Metin. “Ebu’l-Hasen el-Eş‘arî’de Nedensellik Karşıtlığı: Âdet Nazariyesi.” Marife, 2019, XIX, sy. 2, s. 533-551.
• ez-Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Bahadır. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh (nşr. Abdülkâdir Abdullah el-Ânî). I-VI, Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1992.