Al-Ādāb al-Marḍiyya: Celebrating Shaykh-Veneration in 18th-Century Moroccan Reforms

Yıl 2024, Cilt: 67 Sayı: 67, 193 - 216, 30.12.2024

Zeyneb Nur Kızılkaya

https://doi.org/10.15370/maruifd.1538472

Öz

The 18th century witnessed significant religious revivals and reforms throughout the Islamic world, including Morocco. While both sūfī and non-sūfī reformist movements advocated a return to foundational Islamic principles, often through purist-orientated approaches that rejected popular Sūfī practices, the Darqāwī Sūfī order took a distinct path. Formed by al-Arabī al-Darqāwī (d. 1239/1823) as a sub-branch of the Shādhilī order, Darqāwiyya was characterized by a revival of ascetism and popular Sūfī practices, such as self-striving, seclusion, begging, and dhikr gatherings, and aligned them with shariʿa principles. Above all, the teachings of Darqāwiyya revolved around the reverence (taʿẓīm) and veneration (ḥurmah) of Sūfī shaykhs and emphasized their central role as intermediaries between the Prophet and disciples. However, these Sūfī practices and emphasis on shaykhs faced condemnation from the Moroccan ruler, Mawlāy Sulaymān (r. 1792 to 1822) who favoured the Wahhābī teachings, despite not fully embracing its doctrines. In quest of exercising control over the zāwiyas, he targeted their religious legitimacy and restricted their Sūfī activities, including those of the Darqāwiyya. In this context, Al-Ādāb al-Marḍiyya li-sāliki ṭarīq al-ṣūfiyya, a Sūfī manual written by the Shadhilī-Darqāwī shaykh Muḥammad bin Aḥmad al-Būzīdī (d. 1229/1814), serves as both an apology and a Sūfī manifesto. Written in the ādāb al-murīd (Sūfī etiquette) genre, this text acted not only as a guide for Darqāwiyya disciples but also as a proclamation of the central role of Sūfī shaykhs, as well as it sought to legitimize the criticized Sūfī practices of the order. This article studies the unique conventional position of the Darqāwiyya Order during the late 18th century Moroccan reforms and present al-Ādāb al-marḍiyya as a significant text defending the reverence and veneration of Sūfī shaykhs, as well as their practices during this period.

Anahtar Kelimeler

Sufism, 18th-Century Morocco, Religious Reforms, Sufi etiquette, Shādhilī-Darqāwī order, ādāb al-murīd genre, Al-Ādāb al-marḍiyya

El-Âdâbu’l-mardiyye: XVIII. Yüzyıl Fas Reformlarında Şeyhe Hürmetin Müdafaası

Öz

İslam dünyası 18. yüzyılda önemli dinî tecdîd ve reformlara şahitlik etmiştir, bu durum Fas için de geçerlidir. Hicaz’da ortaya çıkan Vehhâbîlik öğretilerinin Mağribli hacılar yoluyla müslüman batıya ulaştığı bu dönemde, tasavvufî gruplar da popüler tasavvuf pratiklerini reddeden yaklaşımları benimseyerek değişimden geçmiştir. Sûfî olsun ya da olmasın, dönemin ana akım grupları popüler tasavvufun pratiklerine ve geleneksel tasavvufi eğitimin şeyh merkezli yapısına karşı ortak bir tavır sergilemiştir. Bu değişim dalgaları arasında Derkāviyye farklı bir yol izlemiştir. el-Arabî ed-Derkāvî’nin (ö. 1239/1823) Şâzelî tarikatını zühd ve mücâhede merkezli uygulamalarla ihya etmesi sonucu oluşan Derkāviyye uzlet, yamalı hırka giyme, dilenme ve zikir meclisleri gibi uygulamaları teşvik ederek popüler tasavvufu şeriat ekseninde canlandırmıştır. Hz. Peygamber ve müridler arasında bir aracı olarak şeyh, Derkāviyye’de merkezi bir role sahip olmuştur. Ne var ki bu öğreti ve uygulamalar Fas sultanı Mevlây Süleyman’ın (1792-1822) tepkisini çekmiştir.
Mevlây Süleyman’ın popüler tasavvufa yönelttiği eleştiriler, kısmen dinî inanışından ve halkının dini doğru bir şekilde yaşayışına duyduğu endişeden ileri gelmiştir. İtikadî doktrinlerini bütünüyle onaylamasa da Vehhâbî öğretilerine yakınlık duymuş ve bu yönde adımlar atmıştır. Esasında Nâsıriyye tarikatı müntesibi olan sultan sadece Nâsıriyye’yi değil, yönetimle güçlü ilişkiler kuran diğer tarikatları da desteklemiştir. Derkāviyye ve diğerlerini ise münzevi yaşam tarzlarının toplum için sosyal ve ekonomik bir yük olduğunu söyleyerek hedef göstermiştir. Sultanın bu tutumunda sadece dinî görüşleri değil, kırsal bölgelerdeki kabileler arasında hızla yayılan tarikatları merkezi otoritesine tehdit olarak görmesi de etkiliydi. Zira kabile topluluklarının dinî yaşamını yönlendiren zaviyeler, aynı zamanda sosyal ve ekonomik açıdan da belirleyici bir etkiye sahipti. Mevlây Süleyman otoritesini güçlendirme arzusuyla zaviyelerin dinî meşruiyetlerini hedef almış ve iki dinî grubu kutuplaştırmıştır: Merkezi otoriteye bağlı şehirli alimler ve kabilelerin müttefiki olan zaviye şeyhleri. Böylece, zaviyeleri itibarsızlaştırıp faaliyetlerini kısıtlayacak ve kabileler üzerindeki hakimiyetini güçlendirecektir. Bu zaviyelerin aleyhinde, Vehhâbî öğretilerine mutabık bir propaganda başlatmıştır. Yayınladığı risâle ve hutbelerde şeyhlerin tasavvufî eğitimdeki rollerini hiçe saymış, faaliyetlerini ise bidat sayarak yasaklamıştır. Bu yaptırımlar zaviyelerin dinî, sosyal ve ekonomik alanlarını daraltmış, bu politikalardan Derkāviyye de etkilenmiştir.
Derkāvî’nin halifesi Muhammed b. Ahmed el-Bûzîdî (ö. 1229/1814), tasavvufi risâlesi el-Âdâbu’l-mardiyye li-sâliki tarîki’s-sûfiyye’yi bu dönemde yazmıştır. Aleyhlerinde sürdürülen propagandanın büyük olasılıkla farkındadır ve şeyhin seyrüsülûkteki rolünü yeniden tesis etme ihtiyacı duymuştur. el-Âdâbu’l-mardiyye müridin Allah’a, Hz. Peygamber’e, şeyhine ve diğer müridlere karşı riayet etmesi gereken edepleri açıklayan bir risâledir. Âdâbü’l-mürîd türünde yazılan eser, Derkāviyye müridleri için yolun gereklerini açıklayan kapsamlı bir kılavuz iken modern araştırmacılar için de 18. yüzyılda bir Derkāvî müridinin hayat tarzı ve dünya görüşünü bütüncül biçimde tasvir eden bir belgedir. Eser hem ideal davranışları kapsayan zâhirî edepleri (el-edebü’z-zâhir) hem de kalbin hallerini ilgilendiren bâtınî edepleri (el-edebü’l-bâtin) açıklamaktadır. Bu temalar tasavvufi literatür için bir ilk olmamakla birlikte, Bûzîdî’nin metnini farklı kılan, şeyhe karşı tazim ve hürmeti kitabın merkezine yerleştirmesi ve diğer tüm edepleri bu kavramların etrafında işlemesidir. Nitekim kitabın önemli bir bölümü tazim ve hürmetin önemine ayrılmıştır. Bûzîdî, Kur’an ve hadis kaynaklarına başvurarak okuyucunun zihninde bu mefhumları meşrulaştırır. Ona göre, mürid manevi ilerleme için şeyhe tazim ve hürmet beslemelidir; diğer yandan şeyh, Allah’ın yeryüzündeki halifesi olarak buna layıktır. Bûzîdî yamalı hırka giymek, inzivaya çekilmek ya da dilenmek gibi tarikatın eleştirilen uygulamalarını da benzer şekilde meşrulaştırır. Öte yandan, tüm bunların kendi başına amaç olmadığını, seyrüsülûkta önemli araçlar olduğunu söyler. el-Âdâbu’l-mardiyye’de yaptığı şey, şeyhin merkezi rolünü güçlendirmek, tepki çeken tarikat uygulamalarını şeriat sınırları içinde meşrulaştırmak ve tüm bunları velî kültünden ayırmaktır.
Bağlamı dikkate alındığında, el-Âdâbu’l-mardiyye sadece tasavvufi bir risale olarak değil, döneminin püriten söylemlerine ve reformlarına karşı bir müdafaa ve manifesto olarak okunabilir. Şeyhsiz tasavvuf fikrini reddederek mürşidin rehberliğinde klasik seyrüsülûk anlayışını yeniden tesis eder. Bu çalışmada 18. yüzyıl Fas’ının dinî reformları karşısında Derkāviyye’nin özgün pozisyonu ortaya konulmakta ve el-Âdâbu’l-mardiyye, bir âdâb metni olmasının yanında, şeyhlere tazim ve hürmeti savunan ve tasavvufi uygulamaları meşrulaştıran önemli bir bildiri olarak incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, 18. Yüzyıl Fas’ı, Dini Reformlar, Tasavvufi edep, Şâzelî-Darkāvî tarikatı, âdâbü’l-mürîd, el-Âdâbu’l-mardiyye

Kaynakça

• Amri, Nelly. “Shādhilisme et malāmatisme: l’éthique soufie d’un maître ifrīqiyen d’après les Manāqib du cheikh ʿAbd al-Wahhāb al-Mzūghī (m. 675/1276).” In Ethics and Spirituality in Islam, edited by Francesco Chiabotti et al., 480-503. Leiden: Brill, 2017.
• Badia y Leblich, Domingo. Travels of Ali Bey in Morocco, Tripoli, Cyprus, Egypt, Arabia, Syria, and Turkey, between the Years 1803 and 1807. 2 volumes. London: Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown, 1816.
• Bliss, Margaret. “Violence, Division and Opposition: How Neo-Sufi Wali Ahmad Ibn Ajiba’s Hagiography Illustrates Political and Religious Tensions in Early Nineteenth Century Morocco.” Quaestio: The History Undergraduate Journal 21, (2017-2018): 23-42.
• Buzaydi, Muhammad ibn Ahmad. The Adab of the True Seeker. Translated by Mokrane Guezzou. Birmingham: Serenity Productions, 2013.
• Būzīdī, Muḥammad bin Aḥmad. Al-Ādāb al-Marḍiyya li-sāliki ṭarīq al-ṣūfiyya (edited by Bassām Muḥammad Bārūd). Amman: Dār al-Fath, 2011.
• ———. Al-Ādāb al-Marḍiyya li-sāliki ṭarīq al-sûfiyya (edited by Āsim Ibrahim Al-Kayyāli). Beirut: Dār al-kutub al-ʿilmiyya, 2006.
• Chiabotti, Francesco et al. Ethics and Spirituality in Islam: Sufi adab. Leiden: Brill, 2016.
• Damas Cultural Society. “Course: Tasawwuf | Adab Mardiyya”. https://damas.nur.nu/13656/madrasa/tasawwuf_adab-mardiyya (23.10.2023).
• Darqāwī, Abū ʿAbdullāh bin Aḥmad al-ʿArabī. Majmuʿa Rasāil Maghribiyya (edited by Bassām Muḥammad Bārūd). Abu Dhabi: Al-Majmaʿu al-Saqafī, 1999.
• ———. Letters of a Sufi Master. Translated by Titus Burckhardt. London: Perennial Books, 1973.
• ———. The Darqawi Way: The Letters of Shaykh Mawlay al-ʿArabi ad-Darqawi. Translated by Aisha Bewley. USA: Diwan Press, 1981.
• ———. Rasāil Mawlay al-ʿArabī Al-Darqāwī. Edited by Āsim Ibrahim Al-Kayyālī. Beirut: Dār al-kutub al-ʿilmiyya, 2009.
• ———. Letters on the Spiritual Path. Translated by Mohamed Fouad Aresmouk and Michael Abdurrahman Fitzgerald. USA: Al-Madina Institute, 2018.
• Dāwūd, Muḥammad. Tārīkh Ṭiṭwān. 3 volumes. Tetouan: Maṭbaʿa al-mahdiyya, 1959.
• de Constant, Paul d’Estournelles. “Les Sociétés Secrètes chez les Arabes et la Conquête de l’Afrique du Nord”. Revue des Deux Mondes 3, no. 74 (1886): 100-128.
• Drouin, Jeannine. Un Cycle Oral Hagiographique dans le Moyen-Atlas Marocain. Paris: Publications de la Sorbonne, 1975.
• Fazlur Rahman. Islam. London: Weidenfeld and Nicolson, 1966.
• Gellner, Ernest. Saints of the Atlas. London: Weidenfeld and Nicolson, 1969.
• Geoffroy, Éric, ed. Une voie soufie dans le monde: la Shâdhiliyya. France: Maisonneuve & Larose, 2005.
• Gholaichi, Fatima. “Of Saints and Sharifian Kings in Morocco: Three Examples of the Politics of Reimagining History through Reinventing King/Saint Relationship.” Master’s Thesis, University of Maryland, Maryland, 2005.
• Güven, Mustafa Salim. “Şâzeliyye”. In Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür, edited by Semih Ceyhan, 373-446. Istanbul: İSAM Publications, 2015.
• Hopwood, Derek. “A Pattern of Revival Movements in Islam?” The Islamic Quarterly 15, no. 4 (1971): 149-158.
• Ibn al-ʿArabī. al-Futūḥāt al-Makkiyya. Edited by Aḥmad Shams al-Dīn. 9 volumes. Beirut: Dār al-kutub al-ʿilmiyya, 1999.
• Ibn Sūda, ʿAbd al-Salām bin ʿAbd al-Qādir. Itḥāf al-muṭāliʿ bi-wafayāt aʿlām al-qarn al-thālith ʿashara wa ar-rabīʿ (edited by Muḥammad Hajjī). Beirut: Dār al-Qarb al-Islāmī, 1997.
• Ibn ʿAjība, Aḥmad. Sharh Al-Ṭāiyya li al-Būzīdī fi al-khamra al-azaliyya (edited by Thābit bin Sulaymān ʿAbd al-Bāri). Dār al-Baydā: Dār al-rashād al-hadītha, 1998.
• ———. Two Sufi Commentaries: The Poem in Ra' Concerning the Sufi Way/the Prayer of Blessing Upon the Prophet. Translated by Arjan Post and Michael Abdurrahman Fitzgerald. USA: Fons Vitae, 2016.
• ———. Al-Fahrasa (edited by ʿAbd al-Hamid Ṣālih Hamdān). Cairo: Dār al-Qādi al-ʿArabī, 1990.
• ———. Al-Futūḥāt al-ilāhiyya (edited by Abdurraḥmān Ḥasan Maḥmūd). Cairo: Ālam al-fikr, 1983.
• ———. Sharh al-Rāiyya wa Sharh al-Ṭāiyya (edited by Muḥammad al-Mahdī al-Timsamānī). Beirut: Dār al-kutub al-ʿilmiyya, 2017.
• Jamal, ʿAlī. Naṣīḥat al-murīd fī ṭarīq ahl al-sulūk wa-l-tajrīd (edited by Āsim Ibrāhim al-Kayyālī). Beirut: Dār al-kutub al-ʿilmiyya, 2005.
• Kattānī, Muḥammad bin Jaʿfar. Salwa al-anfās wa muḥādatha al-akyās (edited by Muḥammad Ḥamẓa b. ʿAlī al-Kattānī). 2 volumes. Rabat: s.n., 2005.
• Khoushaim, Ali Fahmi. “Aḥmad Zarrūq his life and works.” PhD diss., Durham University, Durham, 1971.
• Kūhin, Muhammad b. Qasim. Tabaqat Al-Shadhiliyya Al-Kubra: Biographies of Prominent Shadhilis. Translated by Ahmad Ali Al-Adani. Turkiye: Visions of Reality Books, 2016.
• Levtzion, Nehemia. “Eighteenth Century Sufi Brotherhoods: Structural, Organisational and Ritual Changes.” In Islam: Essays on Scripture, Thought and Society, edited by Tony Street et al., 147-160. Leiden: BRILL, 1997.
• Majdhūb, ʿAbd al-Kabīr. Tadhkira al-muḥsinīn bi-wafayāt al-aʿyān wa-hawādith al-sinīn (edited by Muḥammed Hajjī). Tunis: Dār al-Qarb al-Islāmī, 2008.
• Mansour, Mohamed. “Political and Social Developments in Morocco during the Reign of Mawlāy Sulaymān 1792-1822.” PhD diss., University of London, London, 1981.
• Mostafa, Zekri. “La Tariqa Shadhiliyya-Darqawiyya: les ‘empreintes’ du cheikh Al-Arabi al-Darqawi (m. 1239/1823)”. In Une Voie Soufi Dans le Monde: La Shadhiliyya, edited by Éric Geoffroy, 229-235. Paris: Maisonneuve & Larose, 2006.
• Levtzion, Nehemia and Gideon Weigert. “Religious Reform in Eighteenth-Century Morocco.” Jerusalem Studies in Arabic and Islam 19 (1995): 173-197.
• Nwyia, Paul. Ibn ‘Aṭā Allāh (m. 709/1309) et la naissance de la confrérie šāḏilite: édition critique et traduction des Hikam. Beyrouth: Dar el-Machreq Éditeurs, 1972.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Evliya Menâkıbnâmeleri. Istanbul: Timaş, 2016.
• Radtke, Bernd. “Sufism in the 18th Century: An Attempt at a Provisional Appraisal.” Die Welt des Islams 36, no. 3 (November 1996): 326-364.
• Rinn, Louis. Marabouts et Khouan. Alger: A Jourdan, 1884.
• Sakandarī, Ibn ʿAṭā Allāh. Laṭāif al-minan (edited by ʿAbdulḥalīm Maḥmūd). Egypt: Dār al-kitāb al-miṣrī, 1991.
• Suhrawardī, Shihāb al-Dīn Abū Ḥafs ʿUmar. ʿAwārif al-Maʿārif (edited by Muḥammad ʿAbd al-ʿAzīz al-Khālidī). Beirut: Dār al-kutub al-ʿilmiyya, 2016.
• Talīdī, ʿAbdullāh bin ʿAbd al-Qādir. al-Muṭrib bi-mashāhir awiyā al-Maghrīb. Rabat: Dār al-amān, 2003.
• Timsamānī, Muḥammad al-Mahdī. Al-Imām Sīdī Muḥammad bin Aḥmad al-Būzīdī. Beirut: Dār al-kutub al-ʿilmiyya, 2006.
• Trimingham, J. Spencer. The Sufi Orders in Islam. Oxford: Oxford University Press, 1971.
• Voll, John Obert. “Hadith Scholars and Tariqas: An Ulama Group in the 18th Century Haramayn and Their Impact in the Islamic World.” Journal of Asian and African Studies 15, no. 3-4 (1980): 264-273.
• Zayyānī, Abu’l-Qāsim. Al-Tarjumānah al-kubrā fī akhbār al-maʿmūr barran wa baḥran (edited by ʿAbd al-Karīm al-Fīlālī). Rabat: Dār li-nashr al-maʿrifa, 1991.