Eimme-i Hanefiyye’den Cevab Ne Vechiledir?: Şeyhülislâm Fetvalarında Tecrit ve Telhis

Yıl 2024, Cilt: 67 Sayı: 67, 374 - 389, 30.12.2024

Muharrem Midilli

https://doi.org/10.15370/maruifd.1556381

Öz

Bu çalışma şeyhülislâm fetvalarının formüle edilme sürecinde ve sonrasında tabi tutulduğu tecrit ve telhis işlemlerine odaklanmaktadır. Şeyhülislâm fetvaları genellikle gerçek kişi, yer ve zaman isimleri içermez. Meşihat görevlileri müsteftînin anlattığı somut olayları fıkıh kitaplarındaki en yakın soyut hükümlere benzetmek için elden geldiğince gerçek unsurlardan tecrit ederler ve uygun şekilde özetlerler. Bu işlem iftâ faaliyetinin daha hızlı ve güvenli bir şekilde yütürülmesi bakımından gereklidir. Ayrıca fetva sadır olduğu gerçek olayın ötesinde genel bir hüküm mahiyetinde olduğu için soyut bir tarzda formüle edilmelidir. Şeyhülislâm fetvalarında tecrit ve telhis ilk aşamada müsteftînin anlattığı meselenin hukuki cevap için gerekli olmayan unsurlardan arındırılması ve temsili isimler eklenerek mesele-cevap formunda fetva diline aktarılmasıyla gerçekleşir. Tecrit ve telhisin bu aşaması çalışmada 16. yüzyılda bir ferman ve bir fetvaya konu olan gerçek bir olay örneğinde gösterilmiştir. Orijinal fetvalar derlenip mecmualara aktarılırken genellikle ikinci bir tecrit işlemi meydana gelir. Fetvalar mesele ve cevaptan oluşan temel bölümleri dışındaki bütün unsurlardan soyutlanır. Hukuki meselenin ve cevabın anlaşılmasında pratik faydası olmayan dua ve talep ifadeleri ile imza dışarda bırakılır. Bu aşamada telhisten ziyade tecrit söz konusudur. Bazen salt mesele ve cevaptan oluşan fetvaların bir kez daha tecrit ve telhis işlemine tabi tutulduğu görülür. Bu aşama fetvaların mesele-cevap formlarının bozularak genellikle tek cümlelik soyut ya da yarı-soyut fikhî meselelere dönüştürülmesiyle gerçekleşir. Çalışmada 59 kelimeden oluşan orijinal bir fetvanın, tecrit ve telhis sürecinde tedrici olarak önce soru ve cevaptan ibaret fetvaya, ardından da 10 kelimelik soyut fıkhî bir hükme dönüşme aşamaları gösterilmiştir. Şeyhülislâm fetvalarının toplandığı mecmualar tecrit ve telhis yoluyla ait oldukları zamanların güncel hukuki meselerini yansıtan muhtasar fıkıh metinlerine dönüştürülebilir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Şeyhülislâm, Fetva, Telhis, Tecrit

What is the Reply of the Great Hanafi Teachers?: Abstraction and Abridgement in Shaykh al-Islām Fatwās

Öz

Ottoman Shaykhs al-Islām sometimes formulated their fatwās from issues posed by the mustaftīs and other times from phrases in classical fiqh or fatwā books. Fatwās issued by the muftīs of Anatolia and Rumelia, particularly the Shaykhs al-Islām, generally lack specific details such as time, place, persons, objects, and events related to real life. These specific details were minimized during the fatwā formulation process. Non-essential details were excluded in order to focus on the legal answer. Real names and dates are rarely found in fatwa texts. Place names are relatively more common. In contrast, fatwās from scholars in regions such as southern Anatolia, Yemen, and North Africa tend to be more detailed, often including concrete information about language, history, and social life. In the literature, fatwās that retain almost the exact question and answer in their original form are referred to as primary fatwās. Secondary fatwās are derived when primary fatwās are modified by jurists, typically through processes of abstraction (tajrīd) and abridgment (talkhīs). Abstraction involves removing unnecessary elements that do not pertain to the study of fiqh or the compilation of secondary fatwās, such as legal documents and contracts, though some details may be retained to prevent distorting the facts of the legal aspect of the fatwā. Abridgment, on the other hand, refines the content, ensuring that the fatwā remains suitable for inclusion in standard fiqh works while maintaining its legal essence. This study describes how abstraction and abridgment were applied in the fatwās of Ottoman Shaykhs al-Islām through concrete examples.
The mustaftī typically uses his/her own language and style when describing events, often including many details that do not affect the legal outcome. To conform to the fatwā technique, officials in the Shaykh al-Islām office must remove these extraneous details. As the fatwā is intended to make a general legal statement, the original formulation must be abstracted from specific records and aligned with corresponding abstract issues found in classical fiqh or fatwā books. Formulating concrete issues by likening them to their abstract counterparts allows for quick, easy, and confident answers. In original fatwās, the phrase “What is the reply of the great Hanafi teachers?” written immediately after the prayer statement would ultimately require the issue to be likened to its counterparts in fiqh books. Making the likening during the formulation process allows the iftā duty to be performed more quickly and securely. The issue narrated by the mustaftī was subject to abstract and abridgment by the officers in the Shaykh al-Islām office. During this process, the unique languages and styles of thousands of mustaftīs are distilled into the standardized technical language of fatwās.
In Shaykh al-Islām fatwās, abstraction and abridgment are in the first stage realized by eliminating real time, place, persons, events, and things that are irrelevant to the legal response. This stage of abstraction and abridgment is illustrated in the study with the example of a real event in the 16th century, which was the subject of an edict and a fatwa. When the original fatwās are compiled into collections, a further level of abstraction occurs. Non-essential elements such as prayer statements, request expressions, and signatures are removed, leaving only the question and answer sections. This process is primarily abstract, with the texts of the fatwās largely preserved. In many fatwā collections, only the question and answer remain. Occasionally, fatwās consisting only of a question and answer undergo abstraction and abridgment, sometimes becoming abstract or semi-abstract, one-sentence fiqh issues. This study explores the transformation of an original fatwā comprising 59 words into one that is reduced to a question and answer and further condensed into a 10-word abstract legal ruling. Through abstraction and abridgment, fatwā collections can be transformed into fiqh texts that reflect the legal issues of their time.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Shaykh al-Islam, Fatwa, Abstract, Abridgement

Kaynakça

• Abdürrahim Efendi, Menteşzâde. Fetâvâ-yı Abdürrahîm. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Ma‘mûre, 1243.
• Ali Efendi, Çatalcalı. Fetâvâ-yı Ali Efendi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1311-1312.
• Bozanzâde. Fetâvâ-yı Ebussuûd Efendi, Süleymaniye Ktp. Şehit Ali Paşa, no. 1028, vv. 0b-360a.
• Boyabâdî, Sağır Mehmed Efendi. Mecmûatü’l-fetâvâ, Süleymaniye Ktp. Şehit Ali Paşa, no. 1067, vv. 0b-481b.
• Çeşmîzâde, Mehmed Hâlis. Hulâsatu’l-ecvibe. İstanbul: Derviş Matbaası, 1325.
• Çorlulu Sinan b. Ramazan. Mecmûatü’l-fetâvâ, Diyanet İşleri Başkanlığı Ktp. Yazma Eserler, no. 3407, vv. 1b-338a.
• Esad Efendi, Hocazâde. Fetâvâ-yı Esad Efendi, İstanbul Müftülüğü Ktp. No. 157, 1-2, 273 + 98.
• Fetâvâ-yı Şerîfe Asılları, İstanbul Üniversitesi Merkez Ktp. Nadir Eserler-Türkçe Bölümü, no. 2112, vv. 1a-89b.
• Fetvâ Mecmûası, Süleymaniye Ktp. Şehid Ali Paşa, no. 2867, vv. 1b-85a.
• Fetvâ Mecmûası, Süleymaniye Ktp. Şehit Ali Paşa, no. 2868, vv. 1b-158a.
• Hallaq, Wael B. “Fetvalardan Fürua: İslâm Füru-i Fıkhında Gelşim ve Değişme”. Çev. Muharrem Midilli. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 41 (2023): 243-280.
• Heyd, Uriel. “Some Aspects of the Ottoman Fetva”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 32: 1 (1969): 35-56.
• Hoca Sâdeddin Efendi. Fetâvâ, Süleymaniye Ktp. Şehit Ali Paşa, no. 2728, vv. 0b-112b.
• Midilli, Muharrem. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Hukuk Hayatında Bir Ferman, Bir Fetva ve Bir Adalet Arayışı Hikâyesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 57 (2019): 47-66.
• — — —. Aile, Hukuki Hayat ve Şeyhülislâm: Osmanlı Aile Hukuku Üzerine 1001 Fetva (16.-18. Yüzyıllar). Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Özen, Şükrü. “Osmanlı Döneminde Fetva Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 3: 5 (2005), 249-378.
• — — —. “Osmanlı Dönemi Fetva Literatürünün Dönem, Coğrafya ve Mezhep Farklılıkları Açısından Mukayesesi”. Osmanlı Hukukunda Fetva içinde, Editörler Süleyman Kaya, Yunus Uğur ve Mustafa Demiray, 347-364. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Seyyid Ahmed - Gedûsî, Hafız Mehmed. Netîcetü’l-Fetâva maa’n-nükûl. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1265.
• Seyyid Feyzullah Efendi. Fetâvâ-yı Feyziyye maa’n-nukûl. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1266.
• Sun‘ullah Efendi. Fetâvâ-yı Sun‘ullah Efendi, Süleymaniye Ktp. H. Hüsnü Paşa, no. 502, vv. 1b-76a.
• Şerîfzâde, Atâullah Mehmed Efendi. er-Revâyihu’z-zekiyye fî fihrisi’l-fetâva’t-Türkiyye, İstanbul Üniversitesi Merkez Ktp. Nadir Eserler-Türkçe Bölümü, no. 3244, 1-409.
• Veli b. Yûsuf (Yegan) el-İskilibî. Mecmau’l-fetâvâ, İstanbul Müftülüğü Ktp. No. 178, vv. 2b-233b.
• — — —. Mecmau’l-fetâvâ, Süleymaniye Ktp. Çelebi Abdullah, no. 151, vv. 1b-422b.
• 7 Numaralı Mühimme Defteri: (975-976/1567-1569): özet-transkripsiyon-indeks. haz. Hacı Osman Yıldırım ve diğerleri. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1998.