KURŞUN DÖKME GELENEĞİ VE ATEŞ KÜLTÜ İLE İLİŞKİSİ

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 1, 11 - 26, 08.08.2020

İrfan Polat

Öz

Kurşun dökme, uygulanışı itibariyle eritilmiş kurşunun soğuk bir suya dökülmesi, kimi yörelerde suyun içine ekmek, soğan sarımsak gibi malzemelerin atılması, kurşunun dökülmesiyle çıkan buhar/duman neticesinde kötücül gücün ortadan kalkması veya bu suretle tespit edilmesi esasına dayanır. Saha araştırmalarında tespit edilen bilgilere göre daha çok hanımlar tarafından gerçekleştirilen kurşun dökme, bu yönüyle anaerkil dönemin ve ateş, yer-su ve ay kültünün ortaya çıktığı erken dönemin bir tezahürüdür. Bu sebeple de söz konusu geleneğin hazırlık ve icra safhalarında, erken dönemin izlerini tespit edebilmek mümkündür. Ancak kurşun dökme pratiğinin kökeninde, Türk halk kültürünün hemen her sahasına ve safhasına nüfuz etmiş bulunan ateş kültü yer alır. Günümüzde mitik dünya anlayışıyla Türk dünyasında; buna karşın daha arkaik bir düzlemde Türkiye sahasında vücut bulan ateş kültü ile ilgili inanışların izlerini, ateşle ilgili kelimelerin yayılımı ve kökenleriyle Türk dilinde; Şamanın ateşi getirmesi, ateşe hükmetmesi, ateş iyesine gerçekleştirilen kurban/saçı törenleri başta olmak üzere, kültür dünyasının hemen her alanında tespit etmek mümkündür. Öte yandan ateşin temizleyici özelliği itibariyle bir arındırma işlevi olması ve insanla insanüstü varlıklar arasında bir aracı rolü üstlenmesi, ateşe atılan malzemenin ateş iyesine adanan bir kurban biçiminde düşünülmesi de kurşun dökme geleneğini bu bağlamda değerlendirmenin zaruretini ortaya koymaktadır. Nitekim kötü güçlerden arındırılmanın bir başka formu olarak icra edilmekte olan ve Türk kültüründe parpı, alazlama, tütsüleme ve buhurlama/pohorlama adlarıyla bilinen uygulamaların temelinde de ateş kültü ile ilgili inanışlar yer almaktadır. Bu çalışmanın amacı, kurşun dökme geleneğini ve Türkiye sahasındaki çeşitliliğini ortaya koymak; Türk kültüründe ateş kültünün ehemmiyetini vurgulamak ve bu suretle söz konusu pratik ile ateş kültü ve Türk simyası arasındaki bağlantıyı tespit ve analiz etmektir.

Anahtar Kelimeler

kurşun dökme, ateş kültü, nazar, Türk kültürü, Türk simyası

Kaynakça

• AKYOL, Erkan (2013), Diyarbakır Merkez ve Köylerindeki Halk İnanışlarıFırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ. ALEKSEYEV, N. A. (2013), Türk Dilli Sibirya Halklarının Şamanizmi, (çev. Metin Ergun), Konya: Kömen Yayınları. ALEXANDER, June Granatir (2005), “Slovakia”, Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands and Culture, Vol.1, (Ed. Richard Frucht), California: ABC-CLIO Inc, ss. 283-328. ALP, Münevver (1964), “Eski İstanbul’da Kurşun Dökmek”, Türk Folklor Araştırmaları, 180, ss. 3457. ALTINIŞIK, Necip (1977), “Bergama’da Nazarla İlgili Uygulamalar”, Türk Folklor Araştırmaları, 334, ss. 7983-7984. ARAT, Reşit Rahmeti (1985), Baburnâme (Babur’un Hâtıratı), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. ARAZ, Rıfat (1995), Harput’ta Eski Türk İnançları ve Halk Hekimliği, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi. ARTUN, Erman (2014), Ansiklopedik Halkbilimi/Halk Edebiyat Sözlüğü (Terimler-Motifler-Kavramlar), Adana: Karahan Kitabevi. ATMACA, İlhami (2006), Suruç ve Çevresi Halk İnanışlarının Dinler Tarihi Açısından İncelenmesi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ. BALABAN, Tuğrul (2006), Sandıklı Halk İnanışları ve Uygulamaları, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. BALİ, Aslı (2015), Mersin Konargöçerlerinin Halk Kültüründe İnanışlar ve Bunlara Bağlı Uygulamalar, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Adana. BAPAEVA, Janyl Myrza (2013), Tuva Şamanizmi, Konya: Kömen Yayınları. BARLAS, Uğurol (1974), Anadolu Düğünlerinde Büyüsel İnanmalar, Karabük: Halka Eğitim Yayınları. BAYAT, Fuzuli (2004), Türk Şaman Metinleri (Efsaneler ve Memoratlar), Ankara: Piramit Yayıncılık. BAYAT, Fuzuli (2012), Türk Mitolojik Sistemi 2: Kutsal Dişi, Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler, İyeler ve Demonoloji, İstanbul: Ötüken Neşriyat. BAYRI, Mehmet Halit (1972), İstanbul Folkloru, İstanbul: A. Eser Yayınları. BEKKİ, Salahaddin (2003), “Merkez Simgeciliği ve At Çakı”, folklor/edebiyat, IX (32), ss. 181-184. BORATAV, Pertev Naili (2012), Türk Mitolojisi: Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi, Ankara: Bilgesu Yayıncılık. CAMPBELL, Joseph (1994), Tanrının Maskeleri IV: Yaratıcı Mitoloji, (çev. Kudret Emiroğlu), Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. CARPİNİ, Plano (2018), Moğolistan Seyahatnamesi (13. Yüzyılda Avrupa’dan Orta Asya’ya Yolculuk), (çev. Engin Ayan), İstanbul: Kronik Kitap. ÇAY, Abdulhalûk M. (1989), Türk Ergenekon Bayramı Nevrûz, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. ÇIBLAK, Nilgün (2004), “Halk Kültüründe Nazar, Nazarlık İnancı ve Bunlara Bağlı Uygulamalar”, TÜBAR, XV, ss. 104-125. ÇİNPOLAT, Salih (2009), Karaçay Halk İnanışları ve Uygulamalarının Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi (Tokat Örneği), Erciyes Üniversitesi: Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri. ÇOBANOĞLU, Özkul (2012), “Türk Mitolojisinde Al Dini ve Okra İlişkisi”, 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi: Tarih ve Medeniyetler Tarihi Cilt 2, Ankara: AYK. ss. 981-986. ÇOLAK, Faruk (2015), Yazılı ve Sözlü Belgeler Işığında Niğde Halk Hekimliği, Konya: Kömen Yayınları. DELİÖMEROĞLU, Yakup (1996), “Saha Türklerinde Bir Nevruz Versiyonu: Isıakh Bayramı”, Nevruz ve Renkler, (Ed. Sadık Tural ve Elmas Kılıç), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, ss. 131-137. DİLEK, İbrahim (2002), Altay Destanları I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. DİLEK, İbrahim (2007), “Sibirya Türklerinde Ateşle İlgili İnançlar, Törenler ve Bazı Efsaneler”, bilig, 43, ss. 33-54. DOĞAN, Şevki (2013), Elazığ İli Keban İlçesi Halk İnanışları, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ. DOĞAN, Ümüs (2010), Develi İlçesi, Zile Kasabası Halk İnanışlarının Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri. DUNDES, Alan (1992), “Wet and Dry, the Evil Eye: An Essay in Indo-European and Semitic Worldview”, The Evil Eye: A Case Book, (Ed. Alan Dundes), Wisconsin: University of Wisconsin Press, ss. 257-312. DUNWİCH, Gerina (1997), A Wiccan’s Guide to Prophecy and Divination, Toronto: Carol Publishing Group. EBERHARD, Wolfram (1996), Çin’in Şimal Komşuları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ELİADE, Mircea (1994), Ebedi Dönüş Mitosu (çev. Ümit Altuğ), İstanbul: İmge Kitabevi Yayınları. ELLİOTT, John H. (2016), Beware the Evil Eye: The Evil Eye in the Bible and the Ancient World, Volume 2: Greece and Rome, Eugene: Cascade Books. ELWORTHY, Frederick Thomas (1895), The Evil Eye: An account of This Ancient & Widespread Superstition, London: John Murray. ERDEM, Mustafa (2000), Kırgız Türkleri, Ankara: ASAM. EROĞLU, Bülent (2007), Tortum ve Çevresinde Görülen Halk İnanış ve Uygulamalarının Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi, Erciyes Üniversitesi: Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri. ESİN, Emel (2001), Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınevi. EŞMELİ, İsmet (2006), Muğla-Yatağan ve Çevresi Halk İnanışları ve Uygulamaları Üzerine Bir Araştırma, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İzmir. EYÜBOĞLU, İsmet Zeki (1998), Anadolu İlaçları: Anadolu Üçlemesi-3, İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları. GÖNENÇ, Alpaslan (2011), Antalya İli Korkuteli İlçesinde Halk İnanışları ve Halk Hekimliği, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya. GÜLBAYKÜÇÜK, Sümeyye (2012), Elazığ Fevziçakmak, Esentepe ve Yıldızbağları Mahallelerinde Oturan Tunceli Göçmeni Alevilerde Halk İnanışları ve Bunlara Bağlı Uygulamalardaki Değişimler, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ. GÜLYÜZ, Bahriye Güray (2019), “İslam Öncesi Türk Kültüründe Ateş ve Ateşe Hükmedenler (Maddi Kültür İzleri Işığında)”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 9 (17), ss. 201-223. GÜNGÖR, H. ve ARGUNŞAH, M. (1998), Gagauzlar: Gagauz Türklerinin Etnik Yapısı, Nüfusu, Dili, Dini, Folkloru Hakkında Bir Araştırma, İstanbul: Ötüken Neşriyat. GÜRER, Yunus (2008), Kuluncak’ta Yaşayan Alevilerde Dini Hayat ve Yaygın Halk İnanışları, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ. HANÇERLİOĞLU, Orhan (2000), Dünya İnançları Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi. HARVA, Uno (2014), Altay Panteonu: Mitler, Ritüeller, İnançlar ve Tanrılar, (çev. Ömer Suveren), İstanbul: Doğu Kütüphanesi. İNAN, Abdülkadir (1976), Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. İNAN, Abdülkadir (1986), Tarihte ve Bugün Şamanizm (Materyaller ve Araştırmalar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. İNAN, Abdülkadir (1998), “Müslüman Türklerde Şamanizm Kalıntıları”, Makaleler ve İncelemeler I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, ss. 462-479. İNCİR, Ayşe (2011), Mersin Yörüklerinde Doğum, Evlenme ve Ölümle İlgili İnanışların Mukayeseli Araştırması, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ. JOSHİ, S. T. (2007), Icons of Horror and the Supernatural: An Encyclopedia of Our Worst Nightnamres, Volumes 1&2, Westport: Greenwood Press. KABAK, Turgay (2011), Derinkuyu Yöresi Halk İnanışları, Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir. KABATAŞ, Feyzullah (2006), Rize ve Çevresindeki Yaygın Halk İnanışları, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ. KAHRAMAN, Öner (2010), Elazığ ve Çevresinde Yaşayan Zazalardaki Halk İnanışlarının Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ. KARA DÜZGÜN, Ülkü (2016), “Türk Mitolojisinde Ateş Kültü”, Türk Mitolojisine Giriş, (Ed. Fatma Ahsen Turan), Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları, ss. 147-160. KARAKUŞ, Ali Osman (2010), Sandıklı Folklorundan Damlalar, Afyonkarahisar: Semih Ofset. KARANFİL GÜLDEMİR, Münevver (2008), Afyon-Bolvadin ve Çevresi Halk İnanışları ve Uygulamaları, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İzmir. KLİMOVA, Ksenia (2015), “Fortune Telling in the Modern Greek Ritual Year”, The Ritual Year 10: Magic in Rituals and Rituals in Magic, (Eds. Tatiana Minniyakhmetova ve Kamila Velkoborská), Tartu: ELM Scholarly Press, ss. 204-302. KORKMAZ, Ramazan (2015), Çıldır Folklor ve Etnograyfası, Ankara: Karadeniz Dergi Yayınları. KSENTENEFONTOV, Gavriil Vasilyeviç (2011), Yakut Şamanlığı (çev. Atilla Bağcı), Konya: Kömen Yayınları. KUMARTAŞLIOĞLU, Satı (2014), “Türk Kültüründe Ateş ve Ocak İyeleri”, Karadeniz Araştırmaları, 43, ss. 175-190. KUMARTAŞLIOĞLU, Satı (2016), Türk Kültüründe Ateş ve Ocak Kültü, Konya: Kömen Yayınları. KUŞAT, Ali (2004), Türk Toplumunda Nazar Olgusu ve Psikolojik Bir Yaklaşım, Kayseri: Laçin Yayınevi. LEACH, Maria (1949), Funk & Wagnalls Standard Dictionary of Folklore Mythology and Legend, Volume Two: J-Z, New York: Fun & Wagnalls Company. LVOVA, E. L. ve diğerleri (2013a), Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri 1: Kâinat ve Zaman, Nesneler Dünyası, (çev. Metin Ergun), Konya: Kömen Yayınları. LVOVA, E. L. ve diğerleri (2013b), Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri 1: Simge ve Ritüel, (çev. Metin Ergun), Konya: Kömen Yayınları. Mahmûd el-Kâşgarî (2007), Dîvânü Lugâti’t Türk, (çev. Serap Tuba Yurtsever ve Seçkin Erdi), İstanbul: Kabalcı Yayınevi. ORKUN, Hüseyin Namık (2011), Eski Türk Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ÖGEL, Bahaeddin (2014), Türk Mitolojisi I. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ÖZASLAN, Ayşegül (2012), Halk Hekimliğinde Ocaklık Kurumu ve Araban (Gaziantep) İlçesi Örneğinde Kadın Ocaklar, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara. ÖZDEMİR, Serdar Denir (2014), Anadolu Masallarında Su ve Ateş, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ. ÖZÜDOĞRU, Ali (y.t.y.), Çorum Halk Kültürü, Çorum: Çorum Valiliği Yayınları. PARLAYAN, Muharrem (2012), Tunceli ve Çevresinde Halk İnanışları, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ. POLAT, Hüseyin H. (1995), Sivas Ulaş’ta Halk Hekimliği Uygulamaları, Ankara: Ürün Yayınları. POLATCAN, Mehmet (2006), Pertek ve Çevresinde Yaygın Halk İnanışları, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ. POTAPOV, L. P. (2012a), Altay Şamanizmi, (çev. Metin Ergun), Konya: Kömen Yayınları. POTAPOV, L. P. (2012b), “Altay Türklerinde Avcı İnançları ve Gelenekleri”, (çev. Atilla Bağcı), Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 1 (15), ss. 179-200. RADLOFF, Wilhelm (1956), Sibiryadan 1.2., (çev. Ahmet Temir), İstanbul: Maarif Basımevi. RADLOFF, Wilhelm (2008), Türklük ve Şamanlık, İstanbul: Örgün Yayınevi. ROUX, Jean Paul (2005), Orta Asya’da Kutsal Bitki ve Hayvanlar, (çev. Aykut Kazancıgil ve Lale Arslan), İstanbul: Kabalcı Yayınevi. ROUX, Jean Paul (2011), Eski Türk Mitolojisi, (çev. Musa Yaşar Sağlam), Ankara: Bilgesu Yayıncılık. RUBRUK, Wilhelm von (2001), Moğolların Büyük Hanına Seyahat (1253-1255), (çev. Ergin Ayan), İstanbul: Ayışığı Kitapları. RUDENKO, Sergey İvanoviç (2001), Başkurtlar, (çev. Roza-İklil Kurban), Konya: Kömen Yayınları. SAVAŞ, Hacer (2007), Safranbolu ve Çevresi Halk İnanışlarının Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ. SEÇİNTİ, Mehmet Sercan (2014), Gaziantep İslahiye İlçesi Halk Kültüründe Geçiş Dönemleri (Doğum, Evlenme, Ölüm), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep. SERDAROĞLU, Ömer Faruk (2018), Merzifon ve Çevresindeki Halk İnanışları Üzerine Bir Araştırma, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara. SERTKAYA, Burcu (2012), Elazığ Folklorunda Eski Türk İnanışlarının İzleri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ. SİMPSON, Jacqueline ve Roud, Simpson (2000), A Dictionary of English Folklore, New York: Oxford University Press. SKOLNİK, Fred (2007), Encyclopadeia Judaica Volume 6, DR-FEU, Michigan: Thomson Gale. STEVENS JR., Phillips (2004), “Evil Eye”, African Folklore, (Ed. Peek, Philip M. ve Yakkah, Kwesi), New York & London: Routledge, ss. 242-244. ŞAHİN, Çiğdem (2011), Nazar-Nazarlıklarla İlgili İnanışlar, Uygulamalar ve Bunların Dini-Mitolojik Kökenleri (Gaziantep Yöresi), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep. ŞENESEN, İsmail (2015), Adana Halk İnanışlarında Eski Türk İnanışlarının İzleri, Karşılaştırma-İnceleme, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Adana. ŞİMŞEK, Ali (2013), Manavgat Yöresi Halk İnanışları, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Isparta. TAŞ, Hülya (2002), Bursa Folkloru: Bursa İli Gelenek ve Görenekleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma, Bursa: Gaye Kitabevi. TAŞPINAR, İbrahim (2006), Siirt İli ve Çevresi Yaygın Halk İnanışları, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ. TEMİR, Ahmet (2016), Moğolların Gizli Tarihi I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. TOKAREV, S. A. (2005), “Kültür Tarihinde Ateş Sembolü”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, VI (1), ss. 257-262. TORUN, Candan (2002), Halk Hekimliği ve Çankırı’daki Halk Hekimliği İle İlgili İnanış ve Uygulamalar, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara. TOSUNBAŞ, Müyesser (1976), “Çukurova’da Nazar ve Nazardan Korunma Pratikleri”, Türk Folklor Araştırmaları, 328, ss. 7807-7808. TÜRKER, Ferah (2011), Altay Türklerinin Efsaneleri (İnceleme-Metin), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İzmir. TÜTÜNCÜ, A. Türabi (1978), “Yalvaç’ta Ateşle İlgili Bir Tören ve İnanışlar”, Türk Folklor Araştırmaları, 342, ss. 8207-8208. URAZ, Murat (1994), Türk Mitolojisi, İstanbul: Düşünen Adam Yayınları. YAVUZ ÖZ, Duygu (2017), Türk Dilinde Işık ve Ateş Kavramı (VII. – XIV. Yüzyıl), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Sakarya. YELOĞLU, Nemika (2009), Kütahya ve Çevresinde Memorat Tasarımı, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kütahya. YETİŞEN, Rıza (1976), “Naldöken Tahtacıları: Başbağlama, El Öpme, Ocak Kazma”, Türk Folklor Araştırmaları, 329, ss. 7850-7851.