DÜNYA-SİSTEMLERİ ANALİZİ BAĞLAMINDA OSMANLI MUHASEBE TARİHİNE HEREKE FABRİKASI ÜZERİNDEN BİR BAKIŞ

Yıl 2022, Cilt: 24 Sayı: MODAVICA Özel Sayısı, 228 - 255, 30.06.2022

Çağatay Yağcı , Alper Erserim

https://doi.org/10.31460/mbdd.1066026

Öz

Wallerstein oluşturduğu dünya-sistemleri analizinde, modern dünya-sistemin tarihini 16. yüzyıldan başlatmıştır. Osmanlı İmparatorluğu da 19. yüzyılda çevre ülke olarak modern dünya-sistemine dahil olmuştur. Özellikle Fransa’yla yakın ilişki içinde olan Osmanlı, siyasi, ekonomik, toplumsal ve kültürel birçok alanda etkilenmiştir. Muhasebe sistemi de bu etkinin görüldüğü alanlardan birisi olmuştur. Batılılaşma hareketlerinin bir sonucu olarak Fransız usullerine göre kayıt yapmak (çift taraflı muhasebe sistemi) için adımlar atılmış, muhasebeciler eğitim almak üzere Fransa’ya gönderilmiş ve Ticaret Kanunu Fransa’dan alınmıştır. Bu çalışmada da Osmanlı’daki muhasebe sisteminin geçirdiği dönüşüm, o dönemde kurulmuş olan Hereke Fabrikası üzerinden incelenerek bir muhasebe tarihi anlatısı tasarlanmıştır. Osmanlı Arşivi’nde yapılan tarama sonucu Fabrikanın 1884 tarihli defterlerinde çift taraflı kayıt sistemine göre muhasebe kaydı yapılması, Fransızca muhasebe defterleri, faturalar ve terimler bulunması 19. yüzyılda bir merkez ülke olan Fransa’nın, çevre ülke olan Osmanlı’daki muhasebe sistemini önemli derecede etkilediğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Muhasebe Tarihi, Dünya-Sistemleri Analizi, Hereke Fabrikası

A VIEW OF THE OTTOMAN ACCOUNTING HISTORY THROUGH THE HEREKE FACTORY IN THE CONTEXT OF WORLD-SYSTEMS ANALYSIS

Öz

According to Wallerstein, who developed the world-systems analysis, modern-world system came into existence in the 16th century and the Ottoman Empire became a peripheral country in the 19th century. The Ottoman Empire was influenced by France in many areas such as politics, economics, society and culture. The accounting system was also one of these areas where this influence was seen. As a result of Westernization movements, accounting system was converted to French accounting system (double-entry bookkeeping), accountants were sent to France to have education and commercial law was translated from French Code de Commerce. In this study, an accounting history narrative is designed by examining the Hereke Factory to see the changes in the accounting system as whole throughout the history. The findings of the study show that the journal entries were made according to the double-entry bookkeeping in 1884 at the factory. Also, French accounting terms were used in the ledgers and invoices, journal entries were made in French. It shows that the accounting system of France, which was a core country in the 19th century, significantly affected the accounting system of the Ottoman Empire, a peripheral country.

Anahtar Kelimeler

Accounting History, World-Systems Analysis, Hereke Factory

Kaynakça

• Arrighi, G. (2016). Uzun Yirminci Yüzyıl: Para Güç ve Çağımızın Kökenleri. (R. Boztemur, Çev.) İmge Kitabevi.
• Baraçlı, H. (2012). Türkiye’de Toplu Taşımacılıkta Bir Öncü Kuruluş: İETT, XIX. Yüzyıl. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (3), 19-40.
• Burke, P. (2002). Fransız Devrim Tarihi: Annales Okulu. (M. Küçük, Çev.) Doğu Batı.
• Can, A. V., Aliusta, H. & Bağdat, A. (2019). Osmanlılarda Muzaaf Usul’e Erken Geçilmemesinin Sosyo-Ekonomik Nedenleri. Gazi Akademik Bakış, 13(25), 303-330.
• Çabuk, A. & Saygılı, A. T. (2013). Osmanlı İmparatorluğu'nda XIX. Yüzyılın Ortalarında Devlet Muhasebesinde Merdiven Yönteminden Çift Yanlı Kayıt Yöntemine Geçiş. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (4), 168-196.
• Davison, R. H. (1994). On Dokuzuncu Yüzyıl Reformlarına Araç Olarak Fransız Dili. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2(4), 171-188.
• Güvemli, O., Aytulun, A. & Şişman, B. (2013). Türkiye’de Muhasebe Mesleğinin Gelişmesi ve İlk Meslek Örgütlenmesi: Türkiye Muhasebe Uzmanları Derneği-1942. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (4), 19-49.
• Güvemli, O. & Güvemli, B. (2007). The Birth and Development of an Accounting Method in the Middle East. The Fifth Accounting History International Conference. Banf, Kanada.
• Güvemli, O. & Güvemli, B. (2015). Türk Ticaret Kanunlarının Türk Muhasebe Düşüncesinin Gelişmesindeki Etkileri. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (8), 26-50.
• Hanioğlu, M. Ş. (20216). Modern Osmanlı Dönemi. M. Heper ve S. Sayarı (Ed.), K. Tanrıyar (Çev.). Dünden Bugüne Türkiye: Tarih, Politika, Toplum ve Kültür. (s.17-33). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kasaba, R. (1993). Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi: On Dokuzuncu Yüzyıl. Belge Yayınları.
• Kaya, M. K. (1999). Milli Saraylar Koleksiyonu’nda Hereke Dokumaları ve Halıları. TBMM Milli Saraylar.
• Lemarchand, Y. (1999). Introducing Double-Entry Bookkeeping in Public Finance: a French Experiment at the Beginning of the Eighteenth Century. Accounting, Business & Financial History, 9(2), 225-254.
• Le Goff, J. (2018). Ortaçağ Tüccarları ve Bankerleri. (O. Adanır Çev.) Doğu Batı.
• Nkitin, M. (1990). Setting up an Industrial Accounting System at Saint-Gobain (1820-1880). The Accounting Historians Journal, 17(2), 73-93.
• Nkitin, M. (2001). The Birth of a Modern Public Sector Accounting System in France and Britain and the Inluence of Count Mollien. Accounting History, 6(1), 75-101.
• Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. (2017). Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. https://www.devletarsivleri.gov.tr/varliklar/dosyalar/eskisiteden/yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/osmanli_arsivi_rehberi_2017.pdf (Erişim tarihi: 15/01/2021).
• Otar, İ. (1991). Muhasebede Siyakat Rakamları. Lebib Yalkın Yayımları.
• Pamuk, Ş. (1990). Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi, 1500-1914. Gerçek Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2020). Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (1820-1913). Türkiye iş Bankası Kültür Yayınları.
• Quataert, D. (2002). Osmanlı İmparatorluğu, 1700-1922. (A. Berktay, Çev.) İletişim Yayınları.
• Raccagni, M. (1980). The French Economic Interests in the Ottoman Empire. International Journal of Middle East Studies, 11(3), 339-376.
• Sipahi, B. & Küçük, İ. (2011). Türk Ticaret Kanunları ve Muhasebenin Gelişimine Etkilerinin 160 Yıllık Öyküsü. Muhasebe ve Finans Araştırmaları Dergisi, (1), 181-193.
• Topal, M., Erdemir, E. & Kırlı, E. (2012). Tanzimat Dönemi Sanayileşme Hareketinin Türkiye’de İşletmecilik Anlayışının Oluşumuna Etkileri Hereke Fabrikası ve Nizamnamesi. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (25), 37-64.
• Türkiye Bankalar Birliği. (2018). Osmanlı İmparatorluğu’nda Bankacılığın Gelişimi ve Regülasyon. https://www.tbb.org.tr/Content/Upload/Dokuman/7553/OSMANLI_IMPARATORLUGUNDA_BANKACILIK.pdf (Erişim tarihi: 28/01/2021).
• Wallerstein, I. (1979). The Ottoman Empire and the Capitalist World-Economy: Some Questions for Research. Review (Fernand Braudel Center), 2(3), 389-398.
• Wallerstein, I. (2011). Dünya-Sistemleri Analizi: Bir Giriş. (E. Abadoğlu ve N. Ersoy, Çev.) BGST.
• Wallerstein, I. (2015a). Modern Dünya-Sistemi-I: Kapitalist Tarım ve 16. Yüzyılda Avrupa Dünya-Ekonomisinin Kökenleri. (L. Boyacı, Çev.) Yarın Yayınları.
• Wallerstein, I. (2015b). Modern Dünya-Sistemi-II: Avrupa Dünya-Ekonomisinin Pekiştirilmesi ve Merkantilizm, 1600-1750. (L. Boyacı, Çev.) Yarın Yayınları.
• Wallerstein, I. (2015c). Modern Dünya-Sistemi-III: Kapitalist Dünya-Ekonomisinin Büyük Yayılımının İkinci Evresi, 1730-1840. (L. Boyacı, Çev.) Yarın Yayınları.
• Wallerstein, I., Decdeli, H. & Kasaba, R. (1983). Osmanlı İmparatorluğunun Dünya Ekonomisi İle Bütünleşme Süreci. Toplum ve Bilim, (23), 41-54.
• Yazan, Ö. (2018). İdadilerde Muhasebe Eğitimi: Hasan Tahsin’in Yeni Usul-i Defteri (1895) Örneği. Muhasebe ve Finans Araştırmaları Dergisi, (15), 67-97.
• Yazan, Ö. (2019). Çift Yanlı Kayıt Yöntemini Esas Alan Öncül Bir Eser: Muğni’l Küttab (1869)’ın Muhasebe Anlayışı ve Saadetname (1306) Vurgusu. Muhasebe ve Finans Araştırmaları Dergisi, (16), 41-61.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hazine-i Hassa (HH.) defter (d.) 37.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hazine-i Hassa (HH.) defter (d.) 86.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hazine-i Hassa (HH.) defter (d.) 88.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hazine-i Hassa (HH.) defter (d.) 257.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hazine-i Hassa (HH.) defter (d.) 1483.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hazine-i Hassa (HH.) defter (d.) 5696.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hazine-i Hassa (HH.) defter (d.) 8633.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hazine-i Hassa (HH.) defter (d.) 9592.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hazine-i Hassa (HH.) defter (d.) 20031.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hazine-i Hassa (HH.) defter (d.) 31626.