Peyami Safa Romanları Örneğinde Türk Modernleşmesi Bağlamında Oryantalist Zihniyetin Eleştirisi

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 1, 1 - 22, 30.06.2024

Hanife Ayaz

https://doi.org/10.60077/medkul.1391020

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nun sonu ile başlayıp erken Cumhuriyet’le devam eden Türk modernleşmesine özellikle Cumhuriyet’le birlikte rengini veren temel unsur Batı’yı Doğu’dan üstün gören oryantalist bakış açısıdır. Erken Cumhuriyet’le modernleşme ülküsünün halka yayılması için devlet tüm kurum ve kuruluşlarıyla çalışmıştır. Devletin modernleşmesi ülküsü öncülüğünde yeni bir toplum inşası için kullandığı araçlardan biri de edebiyattır. Edebiyat sadece modernleşmenin önemli bir aracı olma misyonuyla değil yanlış Batılılaşma, toplumu Batı’nın, oryantalist bakış açısının üzerinden değerlendirmenin eleştirisi açısından da kullanılan bir araç olmuştur. Bu çalışma, Peyami Safa’nın romanlarının yakın okuması neticesinde Türkiye’nin inşasında başat etkiye sahip olan oryantalist zihniyet eleştirisinin izini sürmeyi amaçlamaktadır. Türk edebiyatında yer alan roman örnekleri içerisinden Safa’nın Sözde Kızlar, Şimşek, Mahşer, Bir Akşamdı, Cânân, Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Fatih Harbiye, Bir Tereddüdün Romanı, Matmazel Noraliya’nın Koltuğu, Yalnızız ve Biz İnsanlar adlı romanları örneklem olarak seçilmiş ve bu romanlar üzerinde eleştirel söylem analizi yöntemi kullanılarak edebiyat incelemesi yapılmıştır. Araştırma sonucunda ise yazarın romanlarının yakın okuması neticesinde belirlenen kadın ve erkek karakter tahlilleri üzerinden Batı hayranlığı, mekân, müzik, dil, din ve milliyetçilik, Avrupalılık, aile ve evlilik temaları çerçevesinde Safa’nın Türk modernleşmesinde öncü bir etkiye sahip olan, Batı’yı Doğu’dan üstün gören oryantalist zihniyete, yanlış Batılılaşma anlayışına dair ürettiği eleştirel söylem açığa çıkartılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Oryantalizm, Zihniyet, Modernleşme, Roman, Peyami Safa

Criticism of Orientalist Mentality in the Context of Turkish Modernization in the Example of Peyami Safa Novels

Öz

Beginning with the end of the Ottoman Empire and continuing with the early Republic, the main element that gave color to Turkish modernization, especially with the Republic, was the orientalist perspective that saw the West as superior to the East. With the Early Republic, the state worked with all its institutions and organizations to spread the ideal of modernization to the people. One of the tools used by the state to build a new society under the leadership of the ideal of modernization is literature. Literature has been used not only as an important tool of modernization, but also to criticize the wrong Westernization and the evaluation of society from the Western, orientalist point of view. This study aims to trace the criticism of the orientalist mentality that had a major influence on the construction of the Turkey through a close reading of Peyami Safa's novels. Safa's novels Sözde Kızlar, Şimşek, Mahşer, Bir Akşamdı, Cânân, Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Fatih Harbiye, Bir Tereddüdün Romanı, Matmazel Noraliya'nın Koltuğu, Yalnızız and Biz İnsanlar were selected as a sample of novels in Turkish literature and literary analysis was conducted on these novels using the critical discourse analysis method. As a result of the research, through the analysis of male and female characters determined as a result of close reading of the author's novels, within the framework of the themes of Western admiration, space, music, language, religion and nationalism, Europeanism, family and marriage, Safa's critical discourse on the orientalist mentality, which has a pioneering effect on Turkish modernization, which sees the West as superior to the East, and on the wrong understanding of Westernization has been revealed.

Anahtar Kelimeler

Orientalism, Mentality, Modernization, Novel, Peyami Safa

Kaynakça

• Açıkgöz, Ö. (2005). Toplumsal zihniyet olgusu ve iktisadi gelişme ile ilgisi. Istanbul Journal of Sociol Studies, 0(32), 91-123. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/iusoskon/issue/9520/118931.
• Ağca, H. (2007). “Peyami Safa”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (Cilt 7, s. 419-423). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Arlı, A. (2014). Oryantalizm, oksidentalizm ve Şerif Mardin. (3. Basım). Küre Yayınları.
• Akkaya, S. N. (2020). Türk romanında self-oryantalizm (1870-1980) [Yayınlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi
• Ayvazoğlu, B. (1998). Peyami hayatı sanatı felsefesi dramı. Ötüken Neşriyat.
• Ayvazoğlu, B. (2000). Doğu-Batı arasında Peyami Safa. Ufuk Kitapları.
• Ayvazoğlu, B. (2008). “Safa, Peyami.” TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt XXXV, s. 436-440). İstanbul:İSAM Yayınları.
• Bauman, Z. & Mazzeo, R. (2019). Edebiyata övgü. A. E. Pilgir (Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Bulut, Y. (2000). 1945 sonrasında oryantalizme yöneltilmiş eleştirilerin değerlendirilmesi. [Yayınlanmamış Doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Bulut, Y. (2007). “Oryantalizm.” TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt XXXIII, s. 428-437). İstanbul: İSAM Yayınları.
• Çaycı, A. (2018). Oryantalizm, oksidentalizm ve sanat. (2. Baskı). İnsan Yayınları.
• Çelik, Z. (2020). Avrupa Şark'ı bilmez eleştirel bir söylem (1872-1932). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Çoruk, A.Ş. (1995). Cumhuriyet devri Türk romanında Beyoğlu. Kitabevi Yayınları.
• Çoruk, A.Ş. (2007). Oryantalizmin sergüzeşti. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 36 (36), 76-100.
• Dellaloğlu, B.F. (2020). Poetik ve politik-bir kültürel çalışmalar ansiklopedisi. Timaş Yayınları.
• Dellaloğlu, B.F. (2021). Modernleşmenin zihniyet dünyası: Bir Tanpınar fetişizmi. (7. Basım). Timaş Yayınları.
• Döner, N. (2019). Peyami Safa’nın romanlarında İstanbul [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Ekiz, O. N., Ergül, M., Kabahasanoğlu, V., Nikbay, Z., Toker, Y. ve Yayım, A. (1984). Peyami Safa. Toker Yayınevi.
• Goldmann, L. (2005). Roman sosyolojisi. A. Erkay (Çev.). Birleşik Yayınları.
• Göze, E. (1987). Peyami Safa -hayatı, şahsiyeti, tesiri. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Gürbilek, N. (2007). Kör ayna, kayıp şark-edebiyat ve endişe. (2. Basım). Metis Yayınları.
• Hallaq, W. B. (2020). Şarkiyatçılığı yeniden düşünmek modern bilginin eleştirisi. A. Demirhan (Çev.). Ketebe Yayınları.
• Hanefi, H. (2007). Oryantalizmden oksidentalizme. L. Sunar (Ed.), Uluslararası oryantalizm sempozyumu H. Çapur (Çev.). (içinde ss. 79-90). İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültürel ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Kültür Müdürlüğü Yayınları.
• Hanioğlu, M.Ş. (1992). “Batılılaşma-giriş.” TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt V, s. 148-152). İstanbul: İSAM Yayınları.
• Kahraman, H. B. (2001). Avrupa: Türk modernleşmesinin Xanadu’su: Türk modernleşmesi kurucu iradesinde yeni bir bakış denemesi. Doğu Batı Düşünce Dergisi-Avrupa, 4(14), 8-27.
• Kahraman, H. B. (2002). İçselleştirilmiş, açık ve gizli oryantalizm ve Kemalizm. Doğu Batı Düşünce Dergisi Oryantalizm I, 5(20), 155-180.
• Karaalioğlu, S. K. (1983). Ansiklopedik edebiyat sözlüğü. (3. Basım). İnkılâp ve Aka Kitapevleri.
• Karpat, K.H. (1971). Çağdaş Türk edebiyatında sosyal konular. (2. Baskı). Varlık Yayınları.
• Karpat, K.H. (2009). Osmanlı’dan günümüze edebiyat ve toplum. O. G. Ayas (Çev.). Timaş Yayınları.
• Köseoğlu, N. (2011). Peyami Bey. Ötüken Yayınları.
• Kula, F. (2021). Türk romanında Üsküdar (1871-1950). [Yayınlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi
• Lewis, B. (2014). Modern Türkiye’nin doğuşu. (7. Baskı). B. B. Turna (Çev.). Arkadaş Yayınevi.
• Löwenthal, L. (2017). Edebiyat, popüler kültür ve toplum. B. Kejanlıoğlu (Çev.). Metis Yayınları.
• Mahçupyan, E. (1998). Türkiye’de merkeziyetçi zihniyet, devlet ve din. Yol Yayınları.
• Miller, J. H. (2021). Edebiyatın otoritesi. O. Tuncay (Çev.). Ketebe Yayınları.
• Moran, B. (2021). Türk romanına eleştirel bir bakış – Ahmet Mithat’tan A. H. Tanpınar’a. (32. Baskı). İletişim Yayınları.
• Necatigil, B. (2004). Edebiyatımızda isimler sözlüğü. (22. Basım). Varlık Yayınevi.
• Okay, O. (1992). “Batılılaşma-edebiyat.” TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt V, s. 167-171). İstanbul: İSAM Yayınları.
• Parlakışık, A. (1995). Oryantalizmin soruları. (2. Baskı). İnsan Yayınları.
• Safa, P. (1963). Doğu-Batı sentezi. Yağmur Yayınevi.
• Safa, P. (1978). 20. asır Avrupa ve biz. (2. Baskı). Ötüken Yayınları.
• Safa, P. (2000a). Dokuzuncu hariciye koğuşu. (34. Basım). Ötüken Yayınları.
• Safa, P. (2000b). Fatih Harbiye. (20. Basım). Ötüken Yayınları.
• Safa, P. (2020a). Bir akşamdı. (24. Basım). Ötüken Yayınları.
• Safa, P. (2020b). Bir tereddüdün romanı. (33. Basım). Ötüken Yayınları.
• Safa, P. (2020c). Mahşer. (28. Basım). Ötüken Yayınları.
• Safa, P. (2021a). Biz insanlar. (31. Basım). Ötüken Yayınları.
• Safa, P. (2021b). Cânân. (29. Basım). Ötüken Yayınları.
• Safa, P. (2021c). Matmazel Noraliya’nın koltuğu. (38. Basım). Ötüken Yayınları.
• Safa, P. (2021d). Sözde kızlar. (49. Basım). Ötüken Yayınları.
• Safa, P. (2021e). Şimşek. (22. Basım). Ötüken Yayınları.
• Safa, P. (2021f). Yalnızız. (48. Basım). Ötüken Yayınları.
• Said, E. W. (2016). Şarkiyatçılık, Batı'nın Şark anlayışları. (9. Basım). B. Yıldırım (Çev.). Metis Yayınları.
• Seyhan, A. (2014). Dünya edebiyatı bağlamında modern Türk romanı kesişen yazgıların hikâyesi. E. Irmak (Çev.). İletişim Yayınları.
• Somuncu, S. (2013). Türk romanına yönelik bir söylem çözümlemesi: Bilgi-iktidar-ideoloji [Yayınlanmamış Doktora tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Süphandağı, İ. (2018). Batı ve İslam arasında oryantalizm. (2. Baskı). Maarif Mektepleri.
• Tarancı, C. S. (1940). Peyami Safa, hayatı ve eserleri. Semih Lütfi Kitapevi.
• Tekin, M. (2003). Peyami Safa ile söyleşiler. Çizgi Kitabevi.
• Tekin, M. (2014). Romancı yönüyle Peyami Safa -romanların teorik ve teknik temelleri-. (2. Baskı). Ötüken Neşriyat.
• TBEA, (2010). “Peyami Safa”. Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi (3. Baskı,). (Cilt 2, s. 879-884). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Türkkahraman, M. (2010). Zihniyet ve Türk toplumunda zihniyet değişimi problemi. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 93(184), 37-54.
• Uzun, T. & Atasever, G. (2010). Türkiye’de modernleşme süreci bağlamında oryantalist ve oksidentalist bakışlar. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(26), 175-182.
• Ülgener, S. F. (2006). İktisadi çözülmenin ahlak ve zihniyet dünyası. Derin Yayınları.
• Yavuz, H. (2004). Modernleşme: Parça mı bütün mü? Batılılaşma: Simge mi kavram mı?. U. Kocabaşoğlu (Ed.), Modern Türkiye’de siyasi düşünce: Modernleşme ve batıcılık. (3. Baskı) (içinde ss. 212-217). İletişim Yayınları.
• Williams, R. (2012). Anahtar sözcükler. (5. Baskı). S. Kılıç (Çev.). İletişim Yayınları.