TÜRKÇEDE EYLEMLERİN DERLEM-TEMELLİ DEĞERLİK SÖZLÜĞÜNÜN OLUŞTURULMASI: YÖNTEMBİLİMSEL BİR ÇALIŞMA

Yıl 2023, Cilt: 19 Sayı: 1, 61 - 88, 10.07.2023

Umut Ufuk Demirhan , Mustafa Aksan

Öz

Bu çalışma, Türkçenin yüklem konumunda bulunan eylemlerinin yapısal ve anlambilimsel özelliklerini temel alarak Türkçede kök eylemlerin değerlik sözlüğünün oluşum süreçlerini betimlemektedir. Eylemler son yıllarda sözdizim, anlambilim, bilgisayarlı dilbilim gibi dilbilimin altalanlarında ve doğal dil işleme alanında çalışan araştırmacıların sıklıkla ilgisini çekmektedir. Bu çalışma da eylemi merkeze alarak değerlik kuramı doğrultusunda Türkçe Ulusal Derlemi (TUD) veritabanlarından elde edilen kök eylemler incelenmektedir. Bu bağlamda, Türkçenin değerlik sözlüğünü oluşturma sürecinde izlenen yöntem ve Türkçeye özgü durumlar tartışılmaktadır. Çalışmanın derlem-temelli ve büyük veri seti ile yapılacak kapsamlı ilk çalışma olması açısından önemli olduğu düşünülmektedir. Ulusal alanyazında sıklıkla sözü edilen derlem verisi temelinde bulguların incelenmesi gerekliliği için bir kaynak olmayı hedeflemektedir. Çalışmanın ilk aşamasında Türk dilbilimi alanyazını ve evrensel alanyazında değerlik ve üye yapısı kuramlarına ilişkin yaklaşımlar ve kaynaklar sunulmaktadır. Sonraki aşamada ise sözlüğün oluşum sürecinde izlenen yöntem basamakları aktarılmaktadır. Son olarak sözlük içinde yer alan maddebaşlarıyla ilgili alanyazında yer alan diğer sözlüklerdeki maddebaşlarının sunumundan yola çıkarak Türkçenin Değerlik Sözlüğünde derlem verisi aracılığıyla elde edilen gözlemler betimlenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türkçe Ulusal Derlemi, Değerlik, Sözlükbilim, Üye yapısı

Construction of Valency Dictionary of Verbs in Turkish: A Methodological Study

Öz

This study describes the construction process of the valency dictionary of root verbs in Turkish based on their structural and semantic features. In recent years, verbs have often attracted the attention of researchers working in the subfields of linguistics such as syntax, semantics, computational linguistics, and natural language processing. In this study, root verbs obtained from the Turkish National Corpus (TUD) databases are examined in line with the valency theory. In this context, the methodology followed in the process of the construction of the valency dictionary of Turkish and the Turkish-specific issues are discussed. The study is considered to be important in terms of being the first comprehensive study to be conducted with a corpus-based and large data set. It aims to be a source for the necessity of examining the findings based on corpus data, which is frequently mentioned in the literature. In the first stage of the study, approaches, and resources related to valency and argument structure theories in the literature are presented. Then, the methodological steps followed in the construction process of the dictionary are conveyed. Finally, observations obtained through corpus data both during and after the construction of the Valency Dictionary of Turkish are presented taking into account the presentation of lexical entries in other dictionaries found in the Turkish linguistics literature.

Anahtar Kelimeler

Valency, Lexicography, Argument structure, Turkish National Corpus

Kaynakça

• Abdelzaher, E., El-Ghamry, K., & El-Attar, A. (2017). A corpus-based Arabic valency dictionary: The case of fighting verbs. The Egyptian Journal of Language Engineering, 4(1), 20-28.
• Abdülhayoğlu, S. (1990). Türkisch-Deutsches Valenzlexikon. Schneider Verlag.
• Aksan, Y., Aksan, M., Koltuksuz, A., Sezer, T., Mersinli, Ü., Demirhan, U. U., Yılmazer, H., Kurtoğlu, Ö., Atasoy, G., Öz, S., & Yıldız, İ. (2012). Construction of the Turkish National Corpus (TNC). N. Calzolari, T. Choukri & T. Declerck (Yay. haz.), 8th International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC 2012) içinde (ss. 3223-3227). İstanbul: Türkiye.
• Aksan, Y., Mersinli, Ü., Yaldır, Y., & Demirhan, U. U. (2011). Türkçe Ulusal Dil Derlemi biçimbirim çalışmalarında belirsizliklerin sınıflandırılması ve dağılımı. H. Çubukçu, N. F. Türkay, D. Sucak, E. Altunkol, Ö. Akyol, & E. Uçar (Yay haz.), 25. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildiri Kitabı içinde (ss. 219-226). Adana: Çukurova Üniversitesi.
• Aksan, Y., Aksan, M., Mersinli, Ü., & Demirhan, U. U. (2016). A frequency dictionary of Turkish. Routledge.
• Allan, K. (1986). Linguistic meaning. Routledge.
• Allerton, D. (1982). Valency and the English Verb. Academic Press.
• Alsina, A. (2006). Argument structure. K. Brown (Yay. haz.), Encyclopedia of language and linguistics içinde (ss. 461-468). Elsevier.
• Ayverdi, İ. (2005). Misalli büyük Türkçe sözlük. Kubbealtı Neşriyatı.
• Balabanova, E., & Ivanova, K. (2002). Creating a machine-readable version of Bulgarian valence dictionary. E. Hinrichs, & K. Simov (Yay. haz.), Proceedings of the TLT Workshop içinde (ss. 1-12). Sozopol: Bulgaria.
• Barbu, A. M., Ionescu, E., & Mititelu, V. B. (2006). Romanian valence dictionary in XML format. N. Calzolari, A. Gangemi, B. Maegaard, J. Mariani, J. Odijk, & D. Tapias (Yay. haz.), Proceedings of the 5th international conference on language resources and evaluation (LREC’06) içinde (ss. 2464-2470). Genoa, Italy.
• Birtić, M., Brač, I., & Runjaić, S. (2017). The main features of the e-Glava online valency dictionary. I. Kosem, C. Tiberius, M. Jakubiček, J. Kallas, S. Krek & V. Baisa (Yay. haz.), Proceedings of the Electronic lexicography in the 21st century Conference içinde (ss. 43-62). Leiden, Netherlands.
• Borer, H. (2005). Structuring sense. Oxford University Press.
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe sözlük. Ötüken Yayınları.
• Doğan, M. (2011). Büyük Türkçe sözlük. Pınar Yayınları.
• Dowty, D. R. (1986). Thematic roles and semantics. Berkeley Linguistics Society, 12, 340-354.
• Gouws, R. H. (2006). Die zweisprachige Lexikographie Afrikaans-Deutsch - eine metalexikographische Herausforderung. A. Dimova, V. Jesenšek, & P. Petkov (Yay. haz.). Proceedings of the colloquium on bilingual lexicography with German, Reihe Germanistische Linguistik içinde (ss. 49-58). Hildesheim, Georg Olms.
• Götz-Votteler, K. (2007) Describing semantic valency. T. Herbst & K. Götz-Votteler (Yay. haz.). Valency – Theoretical, Descriptive and Cognitive Issues içinde (ss. 37-49). Mouton de Gruyter.
• Gruber, J. (1965). Studies in lexical relations [Yayımlanmamış Doktora Tezi] Massachusetts Institute of Technology.
• Hardie, A. (2012). CQPweb - combining power, flexibility and usability in a corpus analysis tool. International journal of corpus linguistics, 17(3), 380-409.
• Hartmann, I., Haspelmath, M., & Taylor, B. (Yay. haz.) (2013). Valency patterns Leipzig. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
• Helbig, G., & Schenkel, W. (1968). Wörterbuch zur calenz und distribution deuscher verben. Walter de Gruyter.
• Herbst, T. (1999). English valency structures – A first sketch. Erfurt Electronic Studies in English (EESE), 6, 1-36.
• Herbst, T. (2007). Valency complements or valency patterns? T. Herbst, & K. Götz-Votteler (Yay. haz.), Valency: Theoretical, Descriptive and Cognitive Issues içinde (ss. 15-35). Mouton de Gruyter.
• Herbst, T. (2009). Erlangen valency patternbank. Erişim adresi: http://www.patternbank.uni-erlangen.de/cgi-bin/patternbank.cgi, Erişim tarihi: 12.01.2018.
• Herbst, T., Heath, D., Roe, I. F., & Götz, D. (2004). A valency dictionary of English: A corpus-based analysis of the complementation patterns of English verbs, nouns, and adjectives. Mouton de Gruyter.
• Horvath, J., & Siloni, T. (2011). Anticausatives: Against reflexivization. Lingua, 121, 2176-2186.
• İbe Akcan, P. (2008). Türkçede duygu durumu eylemlerinin kılınış özellikleri. Dil Dergisi, 140, 19-31.
• İbe Akcan, P. (2009). The agent as a metaconcept in Turkish. S. Ay, Ö. Aydın, İ. Ergenç, S. Gökmen, S. İşsever, & D. Peçenek (Yay. haz.), Essays on Turkish Linguistics, Proceedings of the 14th International Conference on Turkish Linguistics içinde (ss. 187-195). Harrasowitz Verlag.
• İbe Akcan, P. (2010). Konu rolleri: Türkçe eylem veritabanı temelinde bir anlambilimsel konu rolleri modeli önerisi. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Jackendoff, R. (1987). The status of thematic relations in linguistic theory. Linguistic inquiry, 18, 369-411.
• Jackendoff, R. (1990). Semantic structures. MIT Press.
• Kahraman, T. (1996). Çağdaş Türkiye Türkçesindeki fiillerin durum ekli tamlayıcıları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kolářová, V., Klímová, J., & Vernerová, A. (2017). NomVallex: Valency patterns of semantically classified Czech nouns. [Konferans sunumu]. Corpus Linguistics 2017 Conference, Birmingham, United Kingdom.
• Levin, B. (1993). English verb classes and alternations: A preliminary investigation. University of Chicago Press.
• Lopatková, M., Kettnerová, V., Bejček, E., Vernerová, A., & Žabokrtský, Z. (2016). Valenční slovník českých sloves VALLEX. Nakladatelstvi Karolinum.
• Matthews, P. (1997). The concise Oxford dictionary of linguistics. Oxford University Press.
• Matthews, P. (2007). The scope of valency in grammar. T. Herbst, & K. Götz-Votteler (Yay. haz.). Valency – Theoretical, Descriptive and Cognitive Issues içinde (ss. 3-14). Mouton de Gruyter.
• Müller, S., & Wechsler, S. (2014). Lexical approaches to argument structure. Theoretical Linguistics, 40(1), 1-76.
• Öztürk, D. (2008). Türkiye Türkçesinde Anlamca Kaynaşmış-Deyimleşmiş Birleşik Fiiller. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özsoy, S. (2009). Argument structure, animacy, syntax and semantics of passivization in Turkish: A corpus-based approach. Y. Kawaguchi, M. Minegishi, & J. Durand (Yay. haz.), Corpus analysis and variation içinde (ss. 259-279). John Benjamins Publishing Company.
• Ramchand, G. C. (2008). Verb meaning and the lexicon: A first-phase syntax. Cambridge University Press.
• Rasooli, M. S., Moloodi, A., Kouhestani, M. & Minaei-Bidgoli, B. (2011). A syntactic valency lexicon for Persian verbs: The first steps towards Persian Dependency Treebank. Z. Vetulani, J. Mariani, & M. Kubis (Yay. haz.), Proceedings of the 5th Language & Technology Conference (LTC): Human Language Technologies as a Challenge for Computer Science and Linguistics içinde (ss.227-231). Poznan, Poland.
• Reinhart, A., & Siloni, T. (2005). The lexicon-syntax parameter: Reflexivization and other arity operations. Linguistic inquiry, 36(1), 1-48.
• Saeed, J. I. (2009). Semantics. Wiley-Blackwell.
• Tognini-Bonelli, E. (2001). Studies in corpus linguistics. E. Tognini-Bonelli, & W. Teubert (Yay. haz.), Corpus linguistics at work içinde (ss. 84-100). John Benjamins Publishing Company.
• Trask, R. L. (1993). A dictionary of grammatical terms in linguistics. Routledge.
• Türkçe Sözlük. (2011). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uzun, N. E. (2004). Dünya dillerinden örneklerle dilbilgisinin temel kavramları: Türkçe üzerine araştırmalar. Kebikeç Yayınları.
• Vandenbergen, A. M. S., Taeldeman, J., Willems, D., & Devos, M. (2020). The contragram: Dutch-French-English verb valency dictionary. Erişim adresi: http://www.cvvd.ugent.be, Erişim tarihi: 18.11.2019.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2005). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Seçkin Yayınları.